Suđenje generalu Leru. Izvor fotografije: Yugopapir.
Okupacija i podela Jugoslavije aprila 1941. godine označili su početak terora okupatora i kvislinga nad stanovništvom. Oružani otpor naroda Jugoslavije suzbijan je najbrutalnijim metodama, čije su žrtve bili kako borci, tako i civilno stanovništvo. Iz navedenog razloga, već 1943. pri Nacionalnom komitetu oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) formirana je Komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača sa ciljem da se prikupljanjem podataka o zločinima i njihovim saopštavanjem u formi odluka Komisije što sveobuhvatnije dokumentuju zločini počinjeni tokom rata. Odluke Državne komisije dostavljane su (kada su se stekli uslovi za organizovanje sudskih procesa) organima tužilaštva kao akt inicijative krivičnog postupka protiv lica za koja je Komisija utvrdila da su počinila zločine. Odluke Komisije imale su i samostalan značaj, ali samo u slučajevima zločinaca koji su ostali izvan domašaja jugoslovenskog pravosuđa.
U okviru Narodnooslobodilačkog pokreta već tokom rata delovali su sudovi (narodni sudovi) koji su izricali presude za počinjene zločine. Pri svakoj većoj vojnoj jedinici takođe su postojali vojni sudovi, zaključno sa vojnim sudovima pojedinih armija. Pošto je konsolidovana vlast u Jugoslaviji, tokom 1945. ustaljena je mreža vojnih sudova, na čijem vrhu se nalazilo Vojno veće Vrhovnog suda Jugoslavije, a potom i Vrhovni vojni sud. Za zločine koji se nisu ticali vojske bili su, međutim, nadležni redovni sudovi.
Suđenja okupatorskim oficirima i vojnicima, kao i kvislinzima bila su u Jugoslaviji veoma brojna i sveobuhvatna. Kada je reč o zarobljenim i predatim nemačkim zarobljenicima, osuđeno ih je u posleratnim postupcima 1392. Među najviše rangiranim oficirima Vermahta kojima je suđeno u Jugoslaviji bili su generali Aleksandar Ler, Harald Turner, Georg Kisel i August Majsner.
Kada je reč o vodećim kvislinzima, pravosuđu Jugoslavije izbegao je Ante Pavelić, Milan Nedić je izvršio samoubistvo tokom istrage, a Leon Rupnik je osuđen na smrt na procesu pred vojnim sudom u Ljubljani. Zarobljenim ustaškim liderima i pojedincima bliskim ustaškoj vlasti suđeno je tokom 1945. i 1946. Najviše rangirani ustaški osuđenik bio je Mile Budak, koji je osuđen na smrt vešanjem 1945. Od ličnosti koje su odgovarale pred sudom zbog svojih veza sa ustaškim rukovodstvom i delovanja tokom rata najznačajniji je svakako nadbiskup Alojzije Stepinac, osuđen 1946. na kaznu lišenja slobode.
Zbog saradnje sa okupatorom, borbe protiv NOP-a i zločina nad civilnim stanovništvom osuđen je na Beogradskom procesu 1946. i Dragoljub Mihailović sa još 23 političke i vojne ličnosti, među kojima su bili i emigranti koji su podržavali Mihailovićev pokret, kao i pripadnici kvislinškog aparata u okupiranoj Srbiji.
Najveći broj suđenja za zločine okončan je u Jugoslaviji do 1949. Kada je reč o kvislinzima, mnogi su se skrivali posle rata ili boravili u državama koje su izbegavale obavezu njihovog izručenja. Tako su visokog zvaničnika NDH, Andiruju Artukovića, koji je obavljao i dužnost ministra unutrašnjih poslova, SAD izručile Jugoslaviji tek 1984. i to pošto je prethodno (1958) takav zahtev odbijen. Bilo je to poslednje suđenje za zločine počinjene u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji. Posle raspada Jugoslavije u Hrvatskoj je 1998. takođe osuđen za zločine zapovednik logora Jasenovac Dinko Šakić, kojeg je izručila Argentina.
Srđan Milošević
Literatura:
M. Gojković, Istorija jugoslovenskog pravosuđa, Beograd 1999; Ђ. Лопичић, Немачки ратни злочини 1941–1945: пресуде југословенских војних судова, Београд 2009; В. Krizman, Pavelić u bjekstvu, Zagreb 1986; M. Zečević, J. Popović, Dokumenti iz istorije Jugoslavije, 1–4, Beograd 1996–2000.