Politika izveštava o puču, 28. marta 1941. godine. Izvor slike: Digitalna
Kraljevina Jugoslavija, na čijem čelu se od ubistva kralja Aleksandra Karađorđevića, usled maloletstva njegovog naslednika Petra II, nalazilo tročlano Namesništvo, a faktički knez Pavle Karađorđević, pristupila je 25. marta 1941. godine Trojnom paktu (savez Nemačke, Italije i Japana). Takva odluka bila je posledica činjenice da se Jugoslavija, širenjem samog Trojnog pakta na Balkan i ulaskom nemačkih trupa u Rumuniju i Bugarsku, našla gotovo u potpunosti okružena zemljama članicama ove agresivne alijanse. Vlada Kraljevine Jugoslavije (vlada Cvetković-Maček), posle konsultacija tzv. Krunskog veća, kojim je predsedavao knez-namesnik Pavle, uprkos rezervama koje su se mogle čuti od strane gotovo svih učesnika u pogledu prihvatljivosti ovog čina, ipak je rešila da pristupi Trojnom paktu, ispostavljajući Rajhu izvesne uslove: Kraljevina Jugoslavija je tražila i dobila garancije suvereniteta i celovitosti, da se od nje neće zahtevati vojni angažman, tj. da neće biti obavezna da obezbeđuje trupe za druge frontove niti da obezbeđuje prolaz trupama Osovine. Takođe na traženje jugoslovenske vlade, Jugoslaviji je garantovano da će dobiti teritorijalno proširenje na račun tada nezavisne, ali sve ugroženije Grčke, i to pripajanjem Soluna Jugoslaviji. Ta odredba bila je utoliko više kompromitujuća i sa stanovišta međunarodnog prava sporna, pošto je Jugoslavija sa Grčkom u to vreme bila u savezu. Ovakvo paktiranje sa Osovinom, bez obzira na garancije, imalo je karakter pripreme agresivnog rata, kako je kasnije u međunarodnom pravu definisano kriminalno paktiranje i učešće u planovima za komadanje nezavisnih zemalja. Naime, prisajedinjenje Jugoslaviji grada i luke Soluna ne bi bilo moguće bez agresije Osovine na Grčku, čime je jugoslovenska vlada nameravala da se okoristi.
Odluka da se pristupi Trojnom paktu dočekana je u širim slojevima stanovništva sa negodovanjem. Osim toga, postojalo je i vidno nezadovoljstvo unutrašnjom politikom režima: redukovane političke slobode u uslovima produžene i tek ponešto ublažene monarhodiktature, policijske brutalnosti, progon komunista, a naročito stvaranje Banovine Hrvatske, kao nacionalno-politički kompromis umnogome kompromitovanih političkih elita doveli su odnose u zemlji do usijanja.
U navedenim okolnostima, ne bez srazmerno velikog uticaja britanske obaveštajne službe, grupa prozapadno orijentisanih oficira vojske Kraljevine Jugoslavije izvršilo je u noći 26/27. marta puč, oborivši sa vlasti vladu i Namesništvo. Međutim, novoizabrana vlada nije otkazala Trojni pakt, pa je čak nastojala da “kupi vreme”, uveravajući zemlje saugovornice, naročito Nemačku i Italiju, da se u spoljnoj politici Jugoslavije ništa radikalno neće promeniti. Ovakva uveravanja bila su u najvećoj suprotnosti sa snažno izraženim raspoloženjem na ulicama jugoslovenskih gradova.
Od političkih partija čiji su pripadnici uzeli učešća u demonstracijama 27. marta 1941, uloga KPJ bila je naročito vidljiva. Komunisti su imali izvesnih nedoumica u pogledu svog angažovanja u demonstracijama, a situacija unutar svetskog komunističkog tabora nije bila ni izbliza dovoljno jasna. Takođe, komunisti ni na koji način nisu bili uključeni u oficirski puč, koji ih je zatekao. Međutim, bila je jasna instrukcija Kominterne, izražen u pismu Georgi Dimitrova upućenom Titu: “odlučan stav protiv kapitulacije pred Njemačkom”; “zahtijevati prijateljstvo sa Sovjetskim Savezom”. Još 26. marta komunistička omladina organizovala je na nekoliko mesta u Beogradu proteste protiv Trojnog pakta. Uključivši se u demonstracije 27. marta, komunisti su bili među najglasnijim zagovornicima nepopuštanja pred zahtevima Osovine. Sa uspehom su organizovali radnike i druge pristalice, postajući najsnažnije krilo demonstracija. To dvadesetsedmomartovsko opredeljenje komunisti su zadržali do završetka rata. Otuda su, uz nekolicinu građanskih političara i oficira jugoslovenske vojske, bili jedina snaga koja se maja 1945, kada su umukle puške, bombe, topovi i bombarderi našla na istoj strani gde je bila 27. marta 1941.
Literatura:
Ferdo Čulinović, Slom stare Jugoslavije, Zagreb 1958; Isti, Dvadeset sedmi mart, Zagreb 1965; Velimir Terzić, Slom Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1984, 370–436; Branko Petranović, Nikola Žutić, 27. mart 1941. Tematska zbirka dokumenata, Beograd 1990.