Ka okončanju Drugog svetskog rata
Posmatrano vremenski i prostorno, kada se govori o Batinskoj bici, mora se imati u vidu ne samo jugoslovenski već i njen širi, slobodno se može reći evropski i svetski značaj. Isto tako, ona se ne može posmatrati odvojeno od drugih operacija i bitaka na jugoslovenskom ratištu – oslobođenja Beograda, Vojvodine, Mostarske, Kninske, Sarajevske operacije, Sremskog fronta...
Uoči prenošenja partizanskih operacija u istočne delove zemlje, u proleće i početkom leta 1944, posle odluka i dogovora najviših predstavnika velikih sila antifašističke koalicije na prethodno održanoj Teheranskoj konferenciji, ušlo se u završnu fazu II svetskog rata, a Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije postala je njen najdirektniji neposredni učesnik koji predstavlja sponu između Crvene armije i zapadnih saveznika jedinstvene antifašističke koalicije.
Iskrcavanjem u Normandiji, probijen je nemački „Atlanski bedem“ i otvoren drugi front. U Italiji, savezničke snage nastupale su ka Rimu. Na istočnom frontu, gde su bile gotovo dve trećine nemačkih snaga, Crvena armija je avgusta, u jaši-kišinjevskoj operaciji, na prilazima Balkanskom poluostrvu, razbila nemačku strategijsku grupaciju „Južna Ukrajina“ i otvorila pravac prodora ka Budimpešti i Beču.
Predstojalo je, dakle, spajanje istočnog i zapadnog fronta i to preko jugoslovenskih prostora i uz najaktivnije učešće partizanske Narodnooslobodilačke vojske koju i Anglo-Amerikanci i Sovjetski Savez uvažavaju kao nezaobilaznog i izuzetno važnog saveznika u predstojećim završnim operacijama za konačno slamanje nacističke Nemačke. Do tada samostalno jugoslovensko ratište, postaje još značajnije za sve zaraćene strane. Susretom sa armijama zapadnih i istočnih saveznika obrazuje se neprekinuti jugoslovenski front od Mađarske do Jadrana, kao južni luk strategijskog okruženja Hitlerovih armija u Evropi, što je za nemačke oružane snage krajnje nepovoljno.
U tom prostoru od bitnog značaja za okončanje rata u Evropi – bila je i Vojvodina. Širinu i značaj narodnooslobodilačkog rata u Vojvodini potvrđuje i činjenica da je već od jeseni 1943. među njenim partizanima i britanska vojna misija kojoj se nešto kasnije pridružuje i američka. Da bi one uspešno delovale, uređeni su partizanski aerodromi kod Batrovaca i Karlovčića. Saveznički avioni spuštaju se, dakle, i na slobodnu teritoriju u neposrednoj blizini nemačkog vazduhoplovnog uporišta u Zemunu.
Na teritoriji Jugoslavije u to vreme je oko 300 hiljada nemačkih vojnika i oko 400 hiljada Nemcima podređenih pripadnika kvislinških i četničkih oružanih formacija. Vardarsko-moravskom dolinom i, dalje, preko Beograda, bilo je planirano i izvlačenje nemačke grupe armija „E“ sa oko 350 hiljada vojnika. Hitleru je stalo da, povlačenjem snaga sa juga, skrati front i dobije na vremenu, te naređuje da se ovaj prostor brani po svaku cenu. Da je ovim nemačkim snagama ostala komunikacija Solun-Niš-Beograd-Novi Sad-Budimpešta, borbe na severu Balkana i u Mađarskoj bile bi nesumnjivo duže i još krvavije.
S druge strane, Nemcima se ovde suprotstavljalo oko 350 hiljada partizana svrstanih u 12 korpusa, 39 divizija i više samostalnih brigada, bataljona i partizanskih odreda, pri čemu se broj boraca i jedinica neprestano uvećavao. Antifašističkim saveznicima više je nego jasan ogroman značaj njihovog borbenog angažovanja i doprinosa, što potvrđuje i pomenuti boravak savezničkih misija u Vojvodini. U skladu sa sopstvenim i zajedničkim interesima, naoružanjem i opremom sve izdašnije pomažu jugoslovenske partizane. No, paralelno s tim, već se prave i kalkulacije za krojenje granica i podelu interesnih sfera posle rata.
U takvim okolnostima, Titu je veoma važno da, u cilju što bržeg oslobođenja zemlje, uključujući i teritorije koje su svojevremeno odvojene od Jugoslavije kao matice, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije dejstvuje na levom krilu III ukrajinskog fronta i, oslobađanjem Srbije, Beograda i Vojvodine, sebi stvori snažno zaleđe za vođenje završnih operacija. Vrhovni komandant, obraćajući se Kosti Nađu 4. aprila 1945, obrazlaže racionalan zaključak: „Važno je da teritorij s našim življem oslobode naše jedinice, ili tvoja armija ili snage Glavnog štaba Slovenije. Ono što mi uzmemo, teško će nam oteti, kao što će teško dati ono što njihova vojska zaposjedne.“ Uz to, Tito izgovara i ono svoje čuveno: „Tuđe nećemo ali ni svoje ne damo!“ Ima na umu i to da će, zarobljavanjem i razoružanjem nemačkih snaga koje se povlače sa juga, Narodnooslobodilačka vojska znatno ojačati svoju materijalnu bazu.
U tom kontekstu odvija se Batinska bitka. Njen uspešan ishod obezbeđuje sigurnost levom krilu III ukrajinskog fronta u borbama za Budimpeštu i daljem nadiranju ka Beču i Berlinu. S druge strane, otvara prostor za Dravsku operaciju, naše brzo nadiranje preko Podravine i izbijanje na severozapadne granice. Uspostavljanjen mostobrana na Dunavu posle bitke na Batini dat je i bitan doprinos proboju Sremskog fronta. Kad je 1. armija tu učinila odlučujući proboj, na severozapadu su vojvođanske divizije prešle Dravu i stigle na jugoslovensko-austrijsku granicu gde je, kod Dravograda, predajom više desetina hiljada nemačkih vojnika, ustaša, domobrana i četnika, 15. maja 1945. rat završen upravo na sektoru 51. vojvođanske divizije.
Zbog toga je postojao imperativ da se na Dunavu uspostavi mostobran. I on je uspostavljen uz velike žrtve i partizana i Crvene armije. O razmerama tih žrtava rečito svedoči nekoliko primera. Naša 51. divizila sa svojom 7, 12. i artiljerijskom brigadom i 233. sovjetska divizija bile su na glavnom pravcu u prvom ešalonu forsiranja Dunava. Na njegovu desnu obalu prvi su stigli 12. brigada i 703. sovjetski puk i, razume se, bili izloženi najžešćim udarima sa dominirajućih visinskih kota Belomanastirske grede. U 2. četi 4. bataljona 12. brigade od 130 boraca samo ih je 16 ostalo u stroju. Iz 4. čete 1. bataljona, ostalo je samo 18 boraca a svi ostali su izginuli. U Batini je 320 boraca 5. bataljona izbačeno iz stroja a kritičnog dana bitke – 14. novembra, 12. brigada i jedan bataljon 7. brigade imale su 900 izbačenih iz stroja tako da je, do izvlačenja iz prvog ešalona, 12. brigada izgubila gotovo polovinu svoga sastava.
Uspostavljanjem mostobrana kod Batine stvoreni su preduslovi za ostvarivanje naših vojno-strategijskih ciljeva. Operacijama koje su usledile stigli smo u Korušku, ušli u Trst. Vojnički posmatrano, postavljeni ciljevi su ostvareni. No, u novonastaloj konstelaciji međunarodnih odnosa koja je vodila ka hladnom ratu, to što je vojnički osvojeno, nije moglo da stekne međunarodno priznanje, te su Trst i Julijska krajina ipak ostali van jugoslovenskih granica. Nesporno je, međutim, da je i na političkom planu ostvareno sve što je u datim okolnostima realno bilo moguće.
Nije neumesno da uvek pa i danas imamo u vidu doprinos Vojvodine i Vojvođana zajedničkoj jugoslovenskoj antifašističkoj Narodnooslobodilačkoj borbi. U Vojvodini se dobro znalo šta je fašizam, te se u borbi protiv fašizma ispoljio jedinstven opštenarodni otpor kojim su demantovana tumačenja da se partizanski pokret vezuje za planine i vrleti. I kada je Hitler pregazio čitavu Evropu i bio pred Moskvom, nije imao mira u ravnom Banatu, gorela su žita u Sremu i Bačkoj da bi bilo manje hleba za nacističke osvajače. U toku narodnooslobodilačke borbe u Vojvodini su ispisane mnoge istinite legende. Poslednjih decenija mnogo toga se čini da se saznanje o njima uskrati mladima iako je to i njihova dragocena istorijska baština. Utoliko pre što su te istinite legende ispisivali prvenstveno njihovi vršnjaci koji su u partizanski narodnooslobodilački pokret uložili ne samo odlučnost i hrabrost, nego i inventivnost i samoinicijativu neophodnu u uslovima kada je iz Vojvodine bilo teško uspostaviti i održavati vezu sa Glavnim partizanskim štabom i Vrhovnim komandantom.
Vojvođanski skojevci preuzeli su inicijativu i odgovornost za oslobađanje komunista iz zatvora u Sremskoj Mitrovici čime su, pored ogromnog moralno-političkog efekta ovog poduhvata, dali u širem smislu i snažan kadrovski doprinos narodnooslobodilačkom pokretu. Već i tom akcijom, na samom početku stavljeno je do znanja da su vojvođanski partizani, i kad su odsečeni od centralnog rukovodstva, organski deo jedinstvenog jugoslovenskog narodnooslobodilačkog pokreta, što će se potvrđivati tokom čitavog rata.
Pomenuću samo ono najvažnije:
- Narodnooslobodilačkoj vojsci, pored mnogobrojnih partizanskih odreda, Vojvodina je dala 18 svojih brigada, četiri divizije i 12. vojvođanski koprpus. Mnogi Vojvođani borili su se u drugim jedinicama, posebno u 6. istočnobosanskoj i Majevičkoj brigadi pa su u njihovom sastavu učestvovali i u bici na Sutjesci. Vojvođana je bilo i u stroju kada je u Rudom formirana 1. proleterska brigada.
- Jedinstvo i odlučnost naroda u antifašističkoj borbi potvrđuje i činjenica da u Vojvodini nije bilo četnika niti je mogla da se uspostavi njihova organizacija uprkos pokušajima Draže Mihailovića da se to učini. Postavio je svog komandanta za Vojvodinu koji je u najbukvalnijem smislu bio i ostao general bez ijednog vojnika.
- Prelazak vojvođanskih partizana u Bosnu od višestrukog je opštejugoslovenskog vojnog i političkog značaja. Vojvođanske jedinice učešćem u bitkama i operacijama izvan Vojvodine potvrđivale su jedinstvo narodnooslobodilačkog pokreta. U oslobađanju Beograda, na primer, u sastavu 12. korpusa učestvovalo je šest vojvođanskih brigada, a među onim jedinicama koje su okončale rat na jugoslovensko-austrijskoj granici bila je 51. vojvođanska divizija.
- Poput neprijateljskih ofanziva u drugim delovima zemlje, i u Vojvodini je bila „velika ofanziva“ sa odnosom snaga – jedan partizan na 40 neprijatelja. Fruška gora se ni tada nije predala a žrtve i stradanja podstakli su još žešći narodni otpor.
- Jedinstven je poduhvat i „veliki transport“ u proleće 1943. kada je tek formirana 3. vojvođanska brigada preko celog Srema, preko pruga, drumova i reka, između neprijateljskih garnizona i uporišta, uspešno do Bosne sprovela oko sto kola hrane i 1.100 nenaoružanih dobrovoljaca.
- Pri kraju rata, među komandantima četiri narodnooslobodilačke armije dvojica su - Kosta Nađ i Petar Drapšin – Vojvođani.
- Pregovori o razmeni nemačkih vojnika koje su zarobili sremski partizani i sama razmena obavljena između Rume i Stejanovaca 2. septembra 1943. izuzetan je događaj sa stanovišta međunarodnog ratnog prava. Ponudom pregovora i razmenom Nemci su partizane faktički priznali kao regularnu zaraćenu snagu.
Kao neposredni učesnik, osećam obavezu da ovom prilikom pomenem još jedno pitanje koje je poslednjih decenija predmet velikih manipulacija sa ciljem da se baci ljaga na časni antifašistički pokret i na njegove velike žrtve. Reč je o odnosu prema zarobljenicima. Završne operacije i velike pobedonosne bitke suočile su Narodnooslobodilačku vojsku i sa ogromnim brojem neprijateljskih vojnika koji su bili prisiljeni na predaju. Vrhovni komandant Josip Broz Tito blagovremeno je na to reagovao, imajući, pored ostalog, u vidu i da nas posmatraju pripadnici savezničkih armija. Uputio je naredbe da se strogo poštuju principi međunarodnog ratnog prava. I danas se u Vojnom arhivu može pronaći bezbroj dokumenata koji potvrđuju da su te naredbe prenošene sistemom vojne hijerarhije i od viših komandi upućivane sve do najnižih jedinica. Rat, međutim, često stvara situacije koje se, posmatrano iz mirnodopskih uslova i daleko od terena na kojima se događaji odvijaju, teško mogu shvatiti. Rat je kao zemljotres koji stvara nepremostive provalije i situacije poput narodne priče o tamnom vilajetu kad nema idealnih rešenja. Ilustrovaću to primerom mog saborca narodnog heroja Dimitrija Lazarova Raše. Sa sedamnaest godina došao je u partizane pošto mu je prethodno porodica stradala od ustaša. Brzo je ispoljio zapanjujuću hrabrost i ratničku veštinu te je sa nepunih dvadeset godina postao zamenik komandanta 1. vojvođanske brigade. U vreme masovnog razoružavanja neprijateljskih formacija na granici Jugoslavije i Austrije, Raša je dobio zadatak da zaustavi i razoruža poveliku ustaški kolonu. Gledajući mladog partizana, ustaški oficir je, uz grubu psovku, dobacio: „Kome da se predam, majku ti...“ Raša je izvadio revolver i streljao ga u prisustvu engleskih oficira. Ubrzo su iz Beograda stigli zaduženi da uhapse Rašu i izvedu ga pred vojni sud. Zar smo to mogli da dopustimo i da li bi to bilo pravedno. Uostalom, ne mnogo potom Raša je proglašen za narodnog heroja i tada je bio najmlađi narodni heroj.
Kao neposredni akter i svedok, pomenuću i zarobljavanje ozloglašenog nemačkog generala Lera pod čijom je komandom 6. aprila 1941. bombardovan Beograd i koji je na kraju rata bio glavnokomandujući za Jugoistok. Nastojeći da stotine hiljada nemačkih vojnika ne preda partizanima, Ler je manevrisao da bi dobio u vremenu. No, bio je primoran da 9. maja potpiše bezuslovnu kapitulaciju u Topolšici iznad Šoštanja, gde se nalazio štab IV slovenačke partizanske operativne zone. Koristeći faktičku situaciju – masu nemačkih i kvislinških grupacija na tom terenu i malobrojne parizanske snage, Ler je pobegao i predao se Englezima u okolini Pliberka. Prethodno je još poručio jedinicama da nastave pohod ka Austriji, što su ove, uz borbu, i učinile. A za Evropu rat je već bio okončan.
Sa naše starne nastala je potera da se Ler, po cenu oružanih borbi, vrati živ ili mrtav. Oficiri štaba IV operativne zone pronašli su ga u selu Bistrici kod Pliberka. Engleskom pukovniku predočen je dokument sa Lerovim potpisom o kapitulaciji i Ler je vraćen partizanima. Njega i njegov štab preuzeo je politički komesar 3. partizanske armije Branko Petričević Kađa. Na našu stranu trebalo ga je vratiti kroz ogromnu masu nemačkih i kvislinških formacija koje su se nalazile na tom prostoru te je i to bio riskantan poduhvat. Tada sam se nalazio na desnoj obali Drave u selu Oberdorfu u okolini Celovca i Velikovca. Kađa mi je pokazao Lera tražeći da mu dam odgovarajuće obezbeđenje do Maribora. To sam učinio sa velikim zadovoljstvom i olakšanjem shvativši da je i za nas rat završen, sedam dana kasnije nego u Evropi. U zarobljenom Leru i njegovim bliskim saradnicima video sam konačan krah Hitlerovog nacizma. Bio je to za mene jedan od simbola pobede.
ŽIVAN ŽIKA STOJŠIĆ