bjavljujemo članak “Anti-antifašizam kao sudbina? Još jednom o mistifikaciji zvanoj četnički antifašistički pokret otpora”, koji je prvi put objavljen u časopisu Hereticus, br. 3-4/2014, čiji izdavači su Centar za unapređivanje pravnih studija i Dosije, a urednik prof. dr Jovica Trkulja. Ovaj članak je odgovor na članak dr Koste Nikolića, objavljen u Hereticusu, br. 1-2/2014, koji je predstavljao reakciju na članak “Četnici i antifašizam”, koji smo objavili na Novom Plamenu. Link na članak Koste Nikolića možete naći ovdje.
Vjerujemo da naši čitaoci imaju interes da se upoznaju sa sadržajem rasprave dvojice autora koji imaju potpuno suprotna mišljenja o ulozi i karakteru četničkog pokreta, pogotovo o pitanju da li je to bio kvislinški pokret ili pokret otpora.
Još jednom o mistifikaciji zvanoj četnički antifašistički pokret otpora
U broju 1–2/2014 Hereticusa objavljeni su moj članak „Četnici i antifašizam“ i odgovor dr Koste Nikolića „O fenomenu naučne regresije. Primer teksta ‘Četnici i antifašizam’ Gorana Markovića“. Ovo je bio hvale vrijedan pokušaj Redakcije Hereticusa da otvori raspravu o pitanjima koja su važna ne samo za istoriju (pa i druge društvene nauke) već i za naš politički i društveni život.
Moj tekst je nastao kao izraz želje da ukažem na izvjesna važna pitanja koja mogu doprinijeti raspravi o tome da li je opravdana rehabilitacija četničkog pokreta i njegovih istaknutih vođa (ovdje ne mislim samo na pravnu već i na političku i istorijsku rehabilitaciju). Tekst dr Nikolića trebalo je da predstavlja odgovor na moj tekst. Tako barem pretpostavljam. Žao mi je, međutim, što smo se u tekstovima kretali paralelnim kolosijecima, ili, kako se to u žargonu kaže, što smo se „igrali gluvih telefona“. Pišući svoj tekst, nisam znao da će izazvati reakciju u formi članka drugog autora, pa nisam mogao predvidjeti o čemu bi taj drugi autor mogao pisati, kako bih reagovao na njegove tvrdnje. Međutim, dr Nikolić je pred sobom imao moj članak, pa je bilo metodološki korektno da se bavio onim što je sadržano u mom tekstu, kako bi opovrgao tvrdnje koje sam iznio.
Moj tekst nije pisan s namjerom da stručnoj i društvenoj javnosti iznesem na uvid neka nova saznanja. On je pisan s namjerom da na jednom mjestu ukažem na najvažnija obilježja četničkog pokreta – njegovu ideologiju i politički program, vojnu strategiju i djelatnost tokom rata. Smatrao sam da je to važno zato što se, iz ideoloških a ne naučnih razloga, potpuno zanemaruju nesporne činjenice koje su potkrijepljene brojnim dokumentima. U svom članku sam samo „podsjetio“ na ta dokumenta.
Kosta Nikolić je iz toga izveo zaključak da sam podlegao komunističkim mitovima i da sam ideološki ostrašćen. Istina je da u svom tekstu dajem određene komentare i iznosim vlastite stavove. Ali, to činim samo na osnovu dokumenata koje sam naveo, a koji su istoričarima poznati, iako ih revizionisti uporno prećutkuju. Doktoru Nikoliću može smetati što ga nazivam revizionistom, ali ne znam kako drugačije zvati one koji zanemaruju istorijsku građu, kao da ne postoji, samo zato što je suprotna njihovih ideološkim shvatanjima. Ideolozi revizionizma, da se razumijemo, nisu oni koji drugačije misle, već oni koji svoje mišljenje ne zasnivaju na istorijskim činjenicama nego na željenoj predstavi o prošlosti.
Moj tekst se bavi, da ponovim, četničkim pokretom. Zato, nije mi jasno zašto je dr Nikolić u svom odgovoru odlučio da piše o lijevim skretanjima, povlačenju Vrhovnog štaba iz Užica, stradanjima partizanskih ranjenika, uspostavljanju komunističke vlasti i sličnim temama. Posebno zanimljivo je to da je obratio pažnju na dešavanja na samom kraju rata, eksploatišući temu stradanja kvislinških vojnika na jugoslovensko-austrijskoj granici, što takođe nema veze sa temom kojom sam se bavio u tekstu. Po sebi se razumije da su i to važna pitanja za istoričare (ali, ne samo za njih) i da ih treba istraživati. Međutim, pošto se tim pitanjima nisam bavio u svom tekstu, jer mi to i nije bila namjera, Nikolićevo pisanje o tim temama ne mogu shvatiti drugačije osim kao pokušaj vraćanja klatna na drugu stranu – „Marković piše negativno o četnicima, a Nikolić negativno o komunistima“. Svakome ko čita Nikolićev odgovor, to izgleda kao vraćanje udarca. Zaista, kao da sam pisao na nekom stranom jeziku koji Nikolić ne razumije, pa piše o nečemu što nema veze sa mojim tekstom. To je dokaz nenaučnog i ideološkog pristupa. Osim toga, ovakav Nikolićev pristup shvatam i kao njegovo izbjegavanje da se bavi onim o čemu sam pisao u svom tekstu. Kako nije odgovorio (a ni pokušao da odgovori) na teze koje sam iznio u tekstu, ne mogu pomisliti ništa drugo osim da je to namjerno izbjegao. Naravno, nije toliko sporno to što je potpuno zanemario tvrdnje, već to što je potpuno zanemario sve dokumente koje sam naveo u tekstu.
Moram primijetiti da istoričari revizionisti uopšte nisu inventivni kad su u pitanju argumenti kojima objašnjavaju i opravdavaju politiku i djelatnost četničkog pokreta. Sve to smo mogli pročitati u knjigama četničke emigracije ili, još ranije, u propagandnim spisima i govorima četničkih vođa i ideologa. Mnogo puta su se mogle čuti i pročitati teze o komunistima kojima je na umu jedino revolucija, bez obzira na patnje naroda, tvrdnje da sa borbom treba čekati dok okupator ne bude poražen, shvatanje da se ishod Drugog svjetskog rata ne rješava u Jugoslaviji, tvrdnje o tome da ne treba voditi borbu zbog represalija. „Zasluga“ revizionista je u tome što su skinuli prašinu sa tih knjiga i „aktuelizovali“ te tvrdnje.
Jedno od obilježja Nikolićevog teksta su i tvrdnje koje ničim ne potkrepljuje. Takav pristup navodi na zaključak da on smatra kako su te tvrdnje notorne činjenice, pa ih ne treba posebno dokazivati. Može biti da je to moj pogrešan utisak, ali gola tvrdnja bez bilo kakvih dokaza ne može me (a vjerujem ni druge) uvjeriti u istinitost onoga što tvrdi. Tako, na primjer, on govori o strateškoj saradnji partizana sa Nijemcima od avgusta 1942. godine do kraja rata. Ova tvrdnja predstavlja potpuni novum u istorijskoj nauci. Međutim, Nikolić „zaboravlja“ da navede u čemu se ta strateška saradnja odvijala i ne dokazuje je bilo kakvim dokumentima. S druge strane, on propušta da objasni kako je moguće da su nakon avgusta 1942. godine vođene tako opsežne i krvave ofanzive Nijemaca i njihovih saradnika protiv partizana, ako su Nijemci i partizani bili strateški saveznici. Zašto je Nijemcima bilo toliko stalo od avgusta 1942. do kraja rata da unište svoje strateške saveznike?
Meni se čini da ova ničim potkrijepljena tvrdnja treba da posluži prikrivanju brojnih činjenica vojne saradnje Nijemaca i četnika. Jedan od najpoznatijih primjera je Četvrta ofanziva, u kojoj je, na strani fašista, učestvovalo između 12 i 15 hiljada četnika.[1]Tokom priprema operacije Weiss, Italijani nisu prihvatali mogućnost razoružanja četnika, jer su ih smatrali dragocjenim saveznicima.[2] Između ostalog, Italijani i četnici zajedno su se borili u Konjicu protiv partizana, koji su pokušavali osloboditi grad.
Saradnja četnika sa okupatorima trajala je skoro od početka ustanka. Poznato je da je Draža Mihailović, na sastanku u Divcima, 11. novembra 1941. godine, nudio saradnju Nijemcima u borbi protiv partizana. To što su oni, uvjereni u vlastitu snagu i sumnjajući u Mihailovića kao eksponenta izbjegličke kraljevske vlade, odbili saradnju, ne umanjuje značaj činjenice da je on bio spreman da svoj pokret stavi na raspolaganje nacistima. Suština je bila u tome da je Mihailović, nastojeći da uništi partizanski pokret predvođen komunistima, bio spreman da sarađuje sa okupatorom, kako bi eliminisao neprijatelja koji bi mogao izvršiti društveni prevrat. No, kako komunisti u to vrijeme nisu sprovodili, niti su mogli sprovoditi, komunističku revoluciju (ali su mogli toliko ojačati da je izvrše nakon sloma okupatora), očigledno je da je Mihailović, nudeći usluge Nijemcima u borbi protiv komunista, zapravo započeo bratoubilački rat, vođen klasnim interesima i ideološkim predrasudama pokreta kojem je pripadao. Iz zapisnika sa pregovora vođenih 11. novembra 1941. godine u Divcima vidi se da je njemačko nepovjerenje prema četničkom pokretu dobrim dijelom bilo izazvano učešćem četnika u nekim borbama protiv Nijemaca. Kako i sami četnici priznaju, u tim borbama su učestvovali samo da bi spriječili da komunisti preuzmu primat u borbi, koja se već značajno razbuktala, iako je četnička strategija bila da ne treba ratovati protiv okupatora.[3] Neposredno po okončanju ofanzive na Užičku republiku, četnici legalizuju dvadeset svojih odreda, tako što ih uvode u sastav Nedićeve Srpske državne straže, čime i formalno ulaze u sastav kvislinškog aparata podređenog okupatoru.
I kasnije, tokom rata, četnici ne pružaju otpor okupatoru. Tako, njemački glavni komandant Srbije u aprilu 1943. godine izvještava: „Mihailovićev pokret u Srbiji ima potpuno pasivan stav prema okupacionim snagama, ali nastavlja s vojnom špijunažom, političkom propagandom i izravnavanjem računa s komunistima.“[4]
Saradnja sa italijanskim fašistima bila je otvorena, dugotrajna i poznata Draži Mihailoviću, koji je oko godinu dana proveo u Crnoj Gori (napustio je Lipovo 20. aprila 1943. godine). Uostalom, on o tome piše i u depešama svojim komandantima.[5] Nikolić piše da su Italijani i ustaše bili ratni saveznici, pa je italijanski zaokret ka četnicima predstavljao udarac nacionalnim i državnim interesima tzv. NDH. On time samo pokušava opravdati kolaboraciju, kao da je četničko služenje Italijanima imalo ikakvog značaja za opstanak tzv. NDH. Italijani su kontrolisali i četnike i ustaše, i svi su bili dio jedinstvenog fronta protiv partizana. Saradnja četnika sa Italijanima ni na kakav način nije ugrožavala opstanak i funkcionisanje tzv. NDH. Uostalom, kako bi i mogla, kad su četnici masovno sklapali sporazume sa ustaškom državom još od proljeća 1942. godine, izričito je priznajući na taj način.[6] Veza četnika sa italijanskim fašistima ne može biti shvaćena drugačije osim kao lojalnost okupatoru, jer je Italija okupirala dio Jugoslavije, a četnici su priznali tu okupaciju tako što su učestvovali u borbenim operacijama pod komandom italijanske vojske,[7] dobijali oružje, opremu i hranu,[8] pa čak i plate od Italije. Što se tiče odnosa sa ustašama, iako između njih i četnika nije bilo ideološkog jedinstva i istovjetnosti političkih ciljeva, imali su jedan, suštinski zajednički cilj – uništenje komunista, što ih je vodilo ka saradnji. Ta saradnja je trajala do samog kraja rata, da bi u proljeće 1945. godine Mihailović slao svoje delegate Anti Paveliću.[9] I dok su ustaše učestvovale u najvećim ofanzivama protiv partizana, kao što je slučaj sa Četvrtom ofanzivom, dotle četnici slobodno šetaju Banjom Lukom, što njihovim oficirima nije drago, jer im ustaše cijepaju šajkače, pa dolazi do uličnih svađa.[10]
Budući da je suština politike četničkog pokreta bila u tome da okupatora ne treba izazivati, odnosno da ne treba voditi antiokupatorsku borbu, okupatori ne bi imali nikakvog razloga da četnike prihvataju kao saradnike da nije bilo vrlo moćnog partizanskog pokreta, kojeg je trebalo uništiti. Ukoliko su okupatori i ustaše prihvatali četnike kao saveznike, oni su to činili zato da bi imali jednu vojnu formaciju više na raspolaganju u borbi protiv narodnooslobodilačkog pokreta. Uostalom, u svim dokumentima kojima se utvrđuje saradnja četnika sa okupatorima i ustašama, kao njihov prvi i zajednički cilj ističe se uništenje partizana. Dio tih dokumenata ovdje sam citirao.
Suština nije u tome što Mihailović nije imao dovoljno snage da protjera Nijemce iz Srbije. Da je htio, on je mogao stvoriti gerilsku vojsku, koja bi okupatoru nanosila manje ili veće gubitke. Međutim, ne samo da Mihailović nije stvorio gerilsku vojsku i izvodio gerilske akcije, nego je njegova vojska tokom rata stalno učestvovala u borbama protiv partizana, pri čemu te vojne operacije, i po broju angažovanih vojnika, i po žrtvama na svim stranama, nisu bile zanemarljive. Kad je riječ o Srbiji, dobro je poznato koliko su muke imali Englezi da primoraju Mihailovića da izvede najobičnije sabotaže i diverzije. Dakle, stvar nije u tome da četnici nisu mogli, već da nisu htjeli da izvedu gerilsko ratovanje protiv Nijemaca u Srbiji. Obično se kao argument navode represalije koje su Nijemci sprovodili. Drugim riječima, četnici u Srbiji nisu vodili borbe kako bi spriječili stradanje srpskog naroda. Za trenutak ćemo ostaviti po strani najvažniji argument, a to je pravo i obaveza srpskog naroda da se bori za svoju slobodu, baš kao što je to uradio u Prvom svjetskom ratu, uprkos ogromnih stradanja (zar i tad, po ovoj filozofiji, nije bilo bolje pristati na austrougarske ultimatume iz 1914. godine, pa čak i prije 1914. godine voditi proaustrijsku politiku, kako bi se izbjegao sukob s njom?). Ostavićemo po strani ovaj ključni argument, zato što on za ravnogorce očigledno nema nikakav poseban značaj.
Valja primijetiti da četnici nikako nisu bili grupa pasivnih posmatrača rata s ciljem sprečavanja represalija. Naprotiv, oni su vrlo aktivno učestvovali u ratu i doprinijeli značajnom povećanju ratnih stradanja. Ako je njihov glavni cilj bio sprečavanje stradanja srpskog naroda, ostaju neobjašnjiva i s tim osnovnim ciljem nepodudarna neka druga ponašanja četnika tokom rata. Pod tim mislim kako na borbe protiv partizana, tako i na zločine protiv civila. U klasnom obračunu koji su pokrenuli, četnici nisu bili nimalo milosrdni prema civilima, bez obzira na to da li su stvarno bili simpatizeri i pomagači partizana. Brojni dokumenti govore o zločinima četnika nad civilnim stanovništvom u Srbiji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Hrvatskoj. Podaci koje ovdje iznosim su nepotpuni, ali nesumnjivo ukazuju na to da su zločini bili masovni, vršeni tokom cijelog rata, da je o njima znao i Draža Mihailović, pa, shodno tome, nisu mogli predstavljati izolovane incidente.[11] Dobro su poznati izvještaji Pavla Đurišića o zločinima nad Muslimanima u Sandžaku, početkom 1943. godine.[12] Sâm Đurišić navodi da su njegovi četnici likvidirali oko 8.000 muslimanskih civila samo u jednom pohodu. To nisu jedini zločini izvršeni nad Muslimanima. Slični zločini su vršeni počev od decembra 1941. godine i ponavljani u više navrata, kako u Sandžaku, tako i u istočnoj Bosni (Foča,[13] Čajniče, Goražde, Višegrad).
Četnički režim je imao teroristička obilježja i u Srbiji. U jednom zborniku navode se, opet nepotpuno, poimenično žrtve četničkog terora u Srbiji. Dobro su poznati zločini četnika u sljedećim selima: Vranić, 20/21. decembra 1943. godine, kada je zaklano 70 osoba starosti od jedne do 93 godine; Drugovac, u kome su 24 osobe zaklane a 41 osoba strijeljana; Kopljari, decembra 1943. godine, gdje su zaklane takođe 24 osobe od strane četnika Nikole Kalabića; Banja, u kojoj je zaklano 18 osoba; zatim u varošima Paraćin, Jagodina i Ćuprija, u februaru 1944. godine, kada je zaklano 46 osoba; itd. Od 1941. do 1945. godine, na području opština Čačak, Lučani i Gornji Milanovac ubijene su 702 osobe, od kojih je 209 zaklano.[14] Prema nepotpunim podacima, u Mačvi je u jesen 1943. i početkom 1944. godine ubijeno najmanje 101 lice, u Jadru je 1943. i do polovine 1944. ubijeno 112 lica.[15] U Jablaničkom okrugu, ubijeno je 229 civila,[16] dok je na području Avalskog korpusa, ubijeno oko 600 lica (u periodu 1943–1944).[17] Konačan broj svih stradalih civila, i to Srba, tokom sve četiri godine rata i u cijeloj Srbiji, daleko je veći i zaslužuje ozbiljnu pažnju (potpuniji podaci sadržani su u optužnici protiv Draže Mihailovića). Kad je trebalo voditi rat protiv okupatora, tad je stradanje civila predstavljalo nepremostivu prepreku. Kad je trebalo uništavati komunizam i sprovoditi etničko čišćenje, bile su dopuštene represalije prema desetinama hiljada civila, a nisu bile važne ni žrtve Narodnooslobodilačke vojske.
Neosnovano je i voluntarističko određivanje kolaboracionizma, koje daje Nikolić. Ova pojava se ne može definisati onako kako odgovara nečijim ideološkim ubjeđenjima i željom da se, na osnovu takve definicije, četnici isključe iz kruga kolaboracionista. Nikolić kaže da je kolaboracija „svesna želja i konkretna aktivnost na uspostavljanju ‘novog poretka’ u Jugoslaviji pod dominacijom Nemaca kao gospodarske rase“. Pošto je Mihailović dosta dugo bio priznavan od Britanaca, a bio je i ministar vojni u nekoliko izbjegličkih vlada, ne može se govoriti o njemu kao kolaboracionistu, jer on nije posjedovao „svesnu želju“ da u Jugoslaviji bude uspostavljen novi poredak pod dominacijom Nijemaca. Međutim, potpuno je nevažno šta je on želio. Važno je samo ono što je radio i do kakvih posljedica su dovodile njegove radnje. Krajnje je subjektivno i ideološki zagriženo tvrditi da Mihailović nije bio kolaboracionist zato što ideološki nije bio fašist, iako je cjelokupna djelatnost njegovog pokreta imala obilježja čiste i nesumnjive kolaboracije. Može biti da Mihailović intimno nije želio uspostavljanje „novog“, nacističkog, poretka u Evropi, ali je svojim vojno-političkim djelovanjem itekako doprinosio njegovom učvršćivanju, jer se njegova vojska borila isključivo protiv antifašističkog partizanskog pokreta. U Drugom svjetskom ratu, bilo je potpuno nevažno šta je bilo ko intimno mislio o fašizmu, a pogotovo šta je o fašizmu intimno mislio ili čak i govorio čovjek koji je pod svojom komandom imao nekoliko desetina hiljada naoružanih ljudi. U datim okolnostima, bilo je važno ko je i kako djelovao s ciljem uništenja fašizma. Govoriti o antifašistima koji otvoreno, tokom tri i po godine sarađuju sa fašistima, zaista nema smisla.
Treba istaći da su četnički komandanti i u Srbiji, u Mihailovićevom neposrednom okruženju, zaključivali sporazume sa Nijemcima. Istina je da Draža Mihailović nikada lično nije zaključio nijedan sporazum, iz razloga koji se može smatrati očiglednim – uvijek je za kolaboraciju mogao optužiti svoje komandante, tvrdeći da on nije odobravao saradnju.[18] Jedini problem je u tome što su sporazume postizali njegovi najistaknutiji komandanti, i to u Srbiji, gdje su se nalazili pod njegovom neposrednom komandom. Na nesreću naših ravnogoraca, dokumenti koji potvrđuju tu saradnju nisu pronađeni u Arhivu Komunističke partije Jugoslavije nego u Nacionalnom arhivu u Vašingtonu, i oni govore o otvorenoj saradnji kapetana Nikole Kalabića,[19] majora Vojislava Lukačevića (komandanta Mileševskog korpusa),[20] pukovnika Jevrema Simića (inspektora četničkih odreda), potpukovnika Ljube Jovanovića Patka,[21] kapetana Mihajla Čačića (komandanta Ravaničke brigade),[22] generala Miroslava Trifunovića i kapetana Predraga Rakovića,[23] i drugih komandanata sa Nijemcima u Srbiji. Sadržina svih ovih sporazuma bila je istovjetna: četnici i nacisti su saglasni da su im komunisti glavni neprijatelj i da će se zajedno boriti protiv njih, pri čemu će četnici biti pod njemačkom komandom.[24]
Meni se čini da postoji suštinska razlika između dvije orijentacije: aktivne saradnje sa Nijemcima i pasivnosti izazvane željom da se izbjegnu represalije. Da su četnici željeli samo i isključivo da spriječe stradanje srpskog naroda, oni bi se organizovali i naoružali, izbjegavali bi sukobe s Nijemcima, ali ne bi tokom cijelog rata aktivno učestvovali u borbi protiv partizana, niti bi vršili zločine nad civilima. Očigledno, njihov glavni cilj tokom rata je bio da spriječe da partizani postanu glavna vojna i politička snaga, što bi značilo da Jugoslavija poslije rata postane socijalistička. Četnički pokret je imao za cilj obnovu monarhije, što je opštepoznato i nesporno, i bio je spreman da radi postizanja tog osnovnog cilja sarađuje sa okupatorima i ustašama.[25]
Revizionisti ovo potpuno zanemaruju, okrivljujući komuniste za to što su, boreći se za vlast, bezobzirno gurnuli narod u stradanja. Zanimljivo je, recimo, da četnici u nizu dokumenata, od kojih sam neke naveo, otvoreno ističu da su komunisti njihov glavni neprijatelj i njihovom uništenju posvećuju svoje glavne aktivnosti i snage, ne prezajući od saradnje sa okupatorom. Uostalom, četnici skoro nikad ne govore o „partizanima“. Oni skoro uvijek govore o „komunistima“, iako je u partizanskom pokretu, pogotovo u početku, i pogotovo u Srbiji, bila većina onih koji o komunizmu nisu ništa znali, pa se nisu ni mogli ideološki deklarisati kao komunisti. Agitujući protiv komunista i boreći se protiv njih svim sredstvima, četnici nastoje da spriječe jačanje, a potom i pobjedu, vojno-političkog pokreta predvođenog komunistima. Time oni žele da spriječe promjene koje bi u Jugoslaviji mogle nastupiti poslije rata. Tu se vidi klasni karakter četničkog pokreta, koji nastoji da, spasavajući monarhiju, spasi prijeratni poredak, jer u pobjedi partizana vide prijetnju po opstanak tog poretka. Tu se vidi i ideološka uskogrudost četničkog pokreta, koji nije bio sposoban da vojno sarađuje sa onima koji su imali drugačije ideološke poglede, ali su borbu protiv okupatora stavljali u prvi plan.
Zanimljivo je da dr Nikolić ističe lijeva skretanja koja su činjena u nekim dijelovima Jugoslavije, iako ona nisu predstavljala suštinu politike Komunističke partije Jugoslavije tokom rata. Meni se čini da i to predstavlja istorijski revizionizam i skretanje pažnje sa suštine. Poznato je da je partizansko vođstvo insistiralo na postizanju sporazuma sa četničkim pokretom,[26] kao i sa građanskim strankama i njihovim prvacima. Glavni štab (kasniji Vrhovni štab) Narodnoosloboilačkih partizanskih odreda Jugoslavije naglašavao je u svom biltenu od 10. avgusta 1941. godine da u partizanskim odredima treba da se bore svi rodoljubi, bez obzira na njihovo političko uvjerenje. Komunistička partija Jugoslavije je nastojala da u zajedničku borbu uključi i nekomuniste.[27] Kaže se da to nije bilo moguće zato što je glavni cilj komunista bio osvajanje vlasti. Međutim, istina je da komunisti nisu postavljali osvajanje vlasti kao svoj cilj u ustanku.[28] Ako su komunisti bili spremni da kao revolucionari sarađuju sa građanskim snagama,[29]ostavljajući revolucionarno osvajanje vlasti za poslijeratni period, zašto građanske snage nisu prihvatile saradnju? Istoričar treba da obrati pažnju i na druge stvari: tokom rata nije bilo promjene svojinskih odnosa, pogotovo ne na selu; komunisti nisu uvodili jednopartijsku diktaturu, nego su u narodnooslobodilačke odbore birani i članovi drugih partija.[30] Poznato je da su u narodnooslobodilačkim odborima u Srbiji u značajnom broju bili predstavljeni članovi predratnih partija, pa čak i pripadnici četničkog pokreta.[31] Drugim riječima, ovi odbori nisu bili produžena ruka Komunističke partije Jugoslavije.
Čak i ako su smatrale da se ne mogu priključiti partizanskim odredima, koji su bili pod vođstvom komunista, mogli su osnovati svoje odrede, kao što su i učinile, pa sarađivati sa partizanskim odredima, što su komunisti predlagali. Uostalom, u Evropi su bili dobro poznati slučajevi postojanja više pokreta otpora, koji su se ideološki razlikovali, ali koji su sarađivali ili barem nisu ulazili u međusobne sukobe (Francuska, Italija, Poljska). Nikolić ističe kako su u cijeloj Evropi postojali pokreti otpora koji su pribjegavali taktičkom snalaženju kako bi se predahnulo u borbi protiv okupatora i prikupile nove snage. Ali, taktičko snalaženje je jedno, a strategija saradnje sa okupatorom s ciljem uništenja klasnog i ideološkog protivnika nešto sasvim suprotno. Pokreti otpora u Evropi, čak i ako su primjenjivali taktiku manjih sabotaža i diverzija i nisu imali razvijen partizanski pokret kao u Jugoslaviji, ipak nisu pomišljali na saradnju sa okupatorom. Oni to nisu činili čak ni onda kad su u tim zemljama postojali pokreti otpora koji su bili pod vođstvom različitih klasnih i ideoloških snaga.
Iz sadašnje perspektive, potpuno je besmisleno i antiistorijski pretpostavljati kako bi se komunisti ponašali pred kraj rata ili po okončanju okupacije, da su i četnici predstavljali pokret otpora i da se nisu kompromitovali saradnjom sa okupatorom. Da li bi u Jugoslaviji došlo do građanskog rata i pokušaja revolucije ili bi se desilo nešto slično onome što se desilo u Francuskoj i Italiji, gdje su komunisti ušli u koalicione vlade, a poslije samo dvije godine bili istjerani iz njih i prešli u opoziciju? Važno je ono što se zaista desilo. Komunisti, koji su željeli da izvedu revoluciju, predlagali su saradnju četnicima i bili spremni na stvaranje zajedničkog štaba i izvođenje zajedničkih operacija protiv okupatora i kvislinga. Saradnja je, iako ograničena, uspostavljena u ljeto i jesen 1941. godine.
Nasuprot tome, četnici, koji su željeli obezbijediti obnovu predratnog poretka, odlučili su da eliminišu partizane, kako bi spriječili njihovo jačanje i eventualnu pobjedu.[32]Važno je znati da su partizani u jesen 1941. godine na području Užičke republike imali oko 25.000 boraca, dok su četnici imali između tri i pet hiljada boraca (broj od 10.000 boraca spominje se u njemačkim dokumentima), zbog čega je postojala realna četnička bojazan da će ih partizani značajno nadrasti, brojnošću i čvrstinom organizacije, kao i političkim uticajem. Osim toga, četnička strategija čekanja, prihvatljiva za dio seljačke mase, očigledno nije imala više pristalica od partizanske strategije odlučne borbe, što je politički nanosilo štetu četničkom pokretu. Zbog toga, četnicima je bilo važno da sasijeku u korjenu partizanski pokret. Kako za to nisu imali dovoljno snage, a i mnogi četnici, mobilisani seljaci, nisu željeli da se bore protiv partizana, što je pokazao četnički napad na Užičku republiku, četnicima nije preostalo ništa drugo osim da se okrenu nacistima.
U tome su im išle na ruku dvije činjenice. Prva činjenica je da je izbjeglička vlada u Londonu zagovarala strategiju čekanja da kucne odlučni čas, što je značilo odlaganje ustanka do trenutka dok Nijemci toliko ne oslabe da im se mogu nanositi veći gubici bez straha od velikih represalija (što je moglo potrajati, i potrajalo je, godinama). Oslobođeni obaveze da vode antiokupatorsku borbu, četnici su mogli usmjeriti sve snage na borbu protiv partizana. Druga činjenica je da su zapadni saveznici, u početku bezuslovno, podržavali izbjegličku vladu, a time i četnike, kao njihovu vojnu formaciju. Iz klasnih i ideoloških razloga, podržavali su i obnovu monarhije u Jugoslaviji. Borba između partizana i četnika nije suštinski smetala ni Britancima, sve dok krajem 1943. godine, uslijed promjene odnosa snaga u Jugoslaviji, ali i svoje političke računice, nisu bili primorani da promijene odnos i prema jednima i prema drugima. Ali, kako četnici nisu znali, niti su mogli znati, kako će se stvari razvijati u završnici rata, tokom prve dvije godine su koristili britansku podršku i politiku izbjegličke vlade kako bi pokušali uništiti partizanski pokret.
Koji od dva vojno-politička pokreta je bio ideološki i klasno ograničen i okrenut isključivo svojim interesima, pokazuju i činjenice o otpočinjanju međusobnih sukoba u Srbiji, a kasnije i u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. Notorna je činjenica da su, nakon niza manjih incidenata, četnici počeli opšti napad na partizansko Užice, u noći između 1. i 2. novembra 1941. godine. Osim napada na Užice, četnici su planirali i napad na Čačak, za šta su im bile potrebne dodatne snage, koje su povukli sa opsade Kraljeva. Isto tako, notorna činjenica je da su partizani, nakon što su odbili napad četnika i potjerali ih ka Ravnoj gori, odlučili, na molbu Draže Mihailovića, da obnove pregovore, umjesto da vojno potpuno slome četnički pokret.[33]
Četnici nisu počeli bratoubilački rat samo u Srbiji nego i u Bosni i Hercegovini. Prvo su majevički četnici likvidirali štab Majevičkog partizanskog odreda, 20. februara 1942. godine, iako dotad nije bilo međusobnih sukoba između partizana i četnika na Majevici. Nakon toga, dolazi do četničkih pučeva u nizu partizanskih odreda u istočnoj i srednjoj Bosni, u proljeće 1942. godine, koji su imali za cilj razbijanje ovih odreda. Prvi puč izveden je u Ozrenskom partizanskom odredu, aprila 1942. godine. Potom slijede pučevi u Romanijskom odredu, Odredu „Zvijezda“ i Kalinovičkom odredu.[34] Izveden je puč u Zeničkom partizanskom odredu, maja 1942. godine, u kome je ubijeno oko 30 rukovodilaca (nakon toga, vođa puča Golub Mitrović, kao četnik, potpisao je u junu sporazum sa ustašama i domobranima).
Često se govori o srpskim tradicijama koje su četnici promovisali, zbog čega su bili prihvaćeni od srpskog naroda, kome su ležali na srcu dinastija i crkva. Međutim, tokom nekoliko godina svoje vladavine u Srbiji, legitimitet četničkog pokreta doživio je strmoglav pad. Moralna iskvarenost četničkih komandanata, lično bogaćenje, terorisanje naroda, otvoreno služenje okupatoru istopili su legitimitet koji je u prvim mjesecima rata možda i postojao.[35]
Načelno govoreći, antifašizam se ne može svesti na komunizam. To važi za evropske države, a dijelom i za Jugoslaviju. Dobro je poznato da su u Evropi postojali antifašistički pokreti otpora sa različitim ideološkim opredjeljenjima, komunističkim i nekomunističkim. U Jugoslaviji, narodnooslobodilački pokret činili su, pored komunista, i nekomunisti. Naročito ih je bilo mnogo u prvoj fazi ustanka, u partizanskim odredima u kojima su seljaci činili većinu. Nekomunista je bilo i u rukovodećim tijelima narodnooslobodilačkog pokreta, i to su mahom bili ugledni članovi predratnih stranaka. Međutim, činjenica je da je narodnooslobodilački pokret bio organizovan i predvođen od strane komunista, da su ključne pozicije držali komunisti i da je Komunistička partija Jugoslavije bila jedina organizovana antifašistička snaga u Jugoslaviji. Upravo te činjenice odlučujuće su uticale na snažan razmah istorijskog revizionizma. Pošto su komunisti bili vodeća snaga antifašističkog pokreta, sa razmahom antikomunizma trebalo je izmijeniti sliku oslobodilačkog pokreta u Jugoslaviji. Antikomunizam se obrušio na sve elemente komunističke ideologije i politike, pa i na ulogu komunista u antifašističkom oslobodilačkom ratu. Kao što je trebalo dovesti u pitanje cjelokupan poslijeratni društveni sistem, tako je trebalo temeljno podvrgnuti kritici vodeću ulogu komunista u „prokomunističkom“ narodnooslobodilačkom pokretu. Pritom, svjesno se zaboravlja da tokom rata nije sprovođena revolucija. Iz odluka AVNOJ-a i drugih organa vlasti, vojnih ili političkih, ne može se zaključiti da su one imale revolucionarni (u smislu komunističke revolucije) karakter. Njima nije mijenjana priroda svojinskih odnosa, niti je uvođen sovjetski politički sistem. Stvorena je nova, demokratska organizacija vlasti, drugačija od one kakva je bila u Kraljevini Jugoslaviji, ali to samo po sebi ne znači komunističku revoluciju. Na kraju rata, iz kog su partizani izašli kao pobjednici, bilo je logično da Komunistička partija Jugoslavije, kao pobjednik u ratu, sprovede svoj program. Kao što bi ga četnici proveli, da su bili na pobjedničkoj strani u ratu. To je logika rata: oni koji su pobijedili, uređivali su društvo po svojim ciljevima. Oni koji su bježali iz zemlje sa Nijemcima i ustašama, to nisu mogli, bilo to nekome krivo ili ne.
O rehabilitaciji Draže Mihailovića
Imajući u vidu ove i brojne druge činjenice, možemo zaključiti da je nedavno izvršena rehabilitacija Draže Mihailovića izraz ideološkog i klasnog revanšizma, politička i ideološka a ne pravna odluka. Ona je bila pripremljena na više načina. Prvo, školski udžbenici su odavno rehabilitovali Mihailovića, jer je njegov pokret prikazan kao pokret otpora, bez ijedne mrlje tokom rata. O saradnji sa okupatorom i zločinima nad civilima iz ovih udžbenika ne može se ništa saznati. Drugo, nizom medijskih sadržaja stvorena je predstava o Mihailoviću kao žrtvi komunizma. Treće, u akademskoj zajednici i državnim institucijama preovladale su snage koje otvoreno zagovaraju rehabilitaciju Mihailovića, tako da je ova odluka dobila „naučnu“ i institucionalnu podršku. Do sudske odluke ostao je mali korak.
Mihailović je rehabilitovan na osnovu Zakona o rehabilitaciji iz 2006. godine, koji predviđa da mogu biti rehabilitovana lica koja su lišena života, slobode ili drugih prava iz političkih ili ideoloških razloga. Primjena ovog zakona na Mihailovića, dakle, ukazuje na stav suda (ali ne samo suda!) da su komunisti nakon zauzimanja vlasti Mihailovića lišili života zato što je bio njihov ideološki i politički protivnik (tačnije, neprijatelj). Notorna je činjenica da on jeste bio njihov neprijatelj. Međutim, to samo po sebi ne znači da su ga oni osudili na smrt zbog toga. Od praznih nagađanja o tome da li je lišen života iz ideoloških razlika, mnogo je važnije analizirati optužnicu i presudu. Iz optužnice se vidi da su postojale ozbiljne optužbe protiv Mihailovića, u smislu izvršenja određenih krivičnih djela: saradnje sa okupatorom i drugim kolaboracionistima; napada na partizane u selu Planinica (to je bio prvi oružani sukob partizana i četnika); stupanja u kontakt sa Milanom Nedićem i upućivanja svojih delegata njemu, s ciljem dogovora o borbi protiv partizana; priprema i izvršenja napada na partizane, što je bilo praćeno napuštanjem frontova od strane njegovih jedinica, i to ne samo u Srbiji, novembra 1941. nego i u istočnoj Bosni, početkom 1942. godine; predaje zarobljenih partizana Nijemcima; legalizacije četničkih odreda, u decembru 1941. godine, čime su oni postali dio kvislinškog aparata (Srpske državne straže) neposredno podređenog okupatoru; postizanja sporazuma njegovih komandanata sa ustaškim i domobranskim vlastima u Bosni; neposrednog učešća četničkih jedinica u velikim ofanzivama protiv partizana, u kojima su neposredno sarađivali sa okupatorom, primali od njega hranu, opremu, oružje i municiju i nalazili se pod operativnom komandom okupacionih jedinica, posebno u Trećoj i Četvrtoj ofanzivi (Mihailović je bio glavnokomandujući četničkih jedinica u Četvrtoj ofanzivi, a svoje oficire Dobrosava Jevđevića i Pavla Đurišića odredio je kao vezu sa Italijanima); saradnje četničkih korpusa sa Nijemcima tokom borbi protiv II i V korpusa NOVJ, aprila 1944. godine (četnici su prebacivani njemačkim kamionima, primali oružje i municiju od Nijemaca i liječili se u njemačkim bolnicama); ratnih zločina protiv boraca NOVJ i civilnog stanovništva (kako srpskog, tako i hrvatskog i muslimanskog); i dr.
Iz sumarnog prikaza optužnice, uočljivo je da Draži Mihailoviću nije suđeno zbog njegovih političkih i ideoloških pogleda, već zbog najtežih krivičnih djela koja je činio tokom rata. Da bi on mogao biti rehabilitovan, bilo bi potrebno dokazati da on nije izvršio krivična djela za koja je osuđen. To bi bila prava rehabilitacija. Jer, može se tvrditi da je Mihailović osuđen iz političkih i ideoloških motiva samo ako se utvrdi da nije postojala njegova krivična odgovornost. Ako je njegova krivična odgovornost postojala, potpuno je nevažno što su mu sudili pobjednici. Međutim, sud se nije bavio utvrđivanjem činjenica, vjerovatno zato što ne bi mogao opovrgnuti ogroman broj dokumenata koji nesumnjivo potvrđuju optužnicu. Umjesto toga, prišlo se osporavanju sudskog postupka zbog proceduralnih propusta: zbog toga što je retroaktivno primijenjen krivični zakon donesen poslije rata, što postupak nije bio dvostepen i, iznad svega, zbog toga što su Mihailoviću sudili pobjednici, koji su istovremeno bili njegovi ideološki protivnici.
Kako je sud utvrdio da je Mihailović osuđen zbog svojih političkih i ideoloških pogleda? Tako što su mu sudili pobjednici? Pa, ko drugi mu je mogao suditi? Da li to znači da bi, na primjer u Hrvatskoj, trebalo rehabilitovati sve osuđene ustaše samo zato što su im sudili komunisti? Da li to znači da bi trebalo rehabilitovati naciste osuđene u Nirnbergu, jer su i njima sudili pobjednici? I De Gol je osudio Petena, ali u Francuskoj nikome ne pada na pamet da izvrši rehabilitaciju.
Argument o odsustvu dvostepenog postupka očigledno nije osnovan. Ako bismo pravili poređenja, rekli bismo da ni osuđeni u Nirnbergu nisu imali pravo žalbe. Lišeni su života odmah nakon izricanja smrtnih presuda. Da li to znači da ih treba rehabilitovati? Kad je u pitanju Mihailović, ne treba smetnuti s uma da mu je sudio Vrhovni sud FNRJ, odnosno njegovo Vojno odjeljenje, pa mu pravo na žalbu nije ni moglo pripasti. Kome se mogao žaliti Mihailović ako mu je sudio najviši sud u zemlji? Budući da mu je sudio najviši sud u zemlji, Mihailović je imao na raspolaganju drugu mogućnost – da traži pomilovanje. On je iskoristio tu mogućnost, tražeći pomilovanje od Prezidijuma Narodne skupštine FNRJ, koji je molbu odbio.
Uočimo jednu zanimljivost. Ako se tvrdi da su Mihailoviću sudili pobjednici, čemu onda nezadovoljstvo činjenicom da nije imao pravo žalbe? Ako suđenje nije bilo pravično, nego zasnovano na ideološkoj mržnji, tada ni viši sud, u žalbenom postupku, ne bi postupao drugačije od suda koji je sudio u prvom stepenu. Dakle, teza o odsustvu prava žalbe samo treba da posluži za izricanje tvrdnje kako nisu poštovana Mihailovićeva ljudska prava. Čini se, ipak, da se ovdje nema šta prigovoriti sudu koji mu je sudio nego cjelokupnom pravnom sistemu FNRJ! Jer, nije sud onemogućio Mihailoviću pravo žalbe, nego mu to pravo jednostavno nije pripadalo. Ali, onda problem nije u sudu i sudskom postupku nego u tadašnjim pozitivnopravnim propisima. A ako je problem u pravnom sistemu, tada Mihailović ne može biti rehabilitovan zbog manjkavosti sudskog postupka.
Tvrdnje zagovornika rehabilitacije da je u postupku iz 1946. godine bilo dosta proceduralnih grešaka nisu osnov za rehabilitaciju. Jer, čak i kad bi bile utvrđene proceduralne greške, to još ne bi bio dokaz da je Mihailović osuđen iz političkih i ideoloških razloga. Zar proceduralne greške same po sebi mogu biti dokaz ideološke pristrasnosti? Sud je počeo postupak rehabilitacije tako što je slušao iskaze istoričara. Oni nisu mogli reći ništa o mogućim proceduralnim greškama već samo o istorijskim činjenicama. Dakle, sud je počeo da se bavi činjeničnim stanjem, kako bi utvrdio da li je Mihailović osuđen iz političkih i ideoloških razloga, a onda je napustio taj pristup, pa se usredsredio na ispitivanje proceduralnih pitanja. Na kraju, utvrdio je da je krivični postupak imao niz proceduralnih propusta, na osnovu čega je odlučio o rehabilitaciji, ne dirajući u pitanja materijalnopravne prirode (izdaja, počinjeni ratni zločini i dr.). To znači da sud nije utvrdio, niti je utvrđivao, da li je Mihailović osuđen iz političkih i ideoloških razloga, pa ga nije ni mogao rehabilitovati.
Istina, na sve ovo može se odgovoriti da prema Zakonu o rehabilitaciji iz 2006. godine, za razliku od Zakona o rehabilitaciji iz 2011. godine (a Mihailović je rehabilitovan prema prvom), nije ni postojala obaveza suda da utvrđuje izvjesne činjenice, npr. da li je Mihailović bio ratni zločinac. Smatramo da stvari ipak ne stoje baš tako. Sud nije imao izričitu obavezu da utvrđuje tu i druge činjenice koje se tiču Mihailovićeve krivične odgovornosti. Valja primijetiti da zakon iz 2006. godine ne sadrži nikakvo „uputstvo“ o tome kako se utvrđuje da je neko lice lišeno života ili određenih prava iz političkih i ideoloških razloga. Međutim, iz opšte odredbe sadržane u članu 1 Zakona, koja govori o svrsi ovog zakona, slijedi da je potrebno utvrditi da je neko lišen života ili prava iz političkih i ideoloških razloga. A to nije moguće bez utvrđivanja činjeničnog stanja. Pošto je u postupku rehabilitacije Mihailovića primjenjivan Zakon o rehabilitaciji iz 2006. godine (iako je već bio na snazi zakon iz 2011. godine[36]), koji ne sadrži precizne norme o tome ko (ne) može biti rehabilitovan, niti šta je sve potrebno dokazati da bi rehabilitacija bila moguća, sud je izbjegao da dokazuje da li je Mihailović bio ratni zločinac.[37]
Draža Mihailović je rehabilitovan uprkos postojanju obimnih dokaza o tome da je izvršio brojna krivična djela protiv države i naroda. Rehabilitovan je bez utvrđivanja činjeničnog stanja. Ispada da je dokazano da je osuđen iz političkih i ideoloških razloga, a da se sud nije potrudio da dokaže da su optužbe protiv njega neosnovane. To nam daje za pravo da tvrdimo da je rehabilitacija ideološki i politički a ne pravni i civilizacijski čin. Rehabilitacija je izvršena i na osnovu tvrdnji koje ničim nisu dokazane (npr. da je Draža Mihailović bio mučen i da je od njega traženo da iskaz dat u istrazi ne mijenja tokom suđenja[38]), a zagovornici rehabilitacije, iako su insistirali na proceduralnim manjkavostima krivičnog postupka iz 1946. godine, nisu uspjeli da odole iskušenju da ne uđu u meritum stvari, odnosno da ne iznesu izvjesne stavove o prirodi i djelatnosti četničkog, a i partizanskog pokreta, uključujući čak i ličnosti i biografiju Josipa Broza Tita. Time su implicitno priznali da odluka o rehabilitaciji četničkog vođe ne može biti donesena bez utvrđivanja relevantnih činjenica. Međutim, koga je briga za činjenice kad se ujedine državne institucije, političke stranke, mediji, obrazovne institucije i crkva?
[1] Po nekim autorima, u Četvrtoj ofanzivi je učestvovalo oko 20.000 četnika. Nesporno je, međutim, da su oni u toj operaciji učestvovali na strani fašista i da su tijesno sarađivali sa Italijanima. U poruci upućenoj crnogorskom četničkom komandantu Stanišiću, 18. februara 1943. godine, Draža Mihailović piše: „Sad je jedinstven moment da sa komunistima raskrstimo jedanput za svagda.“ – Dokumenti o izdajstvu Draže Mihailovića (u daljem tekstu: Dokumenti o izdajstvu), Knjiga I, Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, Beograd 1945, 111–112. U jednom dopisu od 23. marta 1943. godine, kaže se: „Nemci drže Livno, Šujicu i Prozor, Talijani su oko Rame i Vranice, dok su naše jedinice na prostoru Vranica–Imotski.“ – Ibid., 237. Ili, na primjer, italijanski general Piaconi u teleskriptu od 3. marta 1943. godine, navodi da će u operacijama divizije „Mesina“ učestvovati i oko 2.000 Crnogoraca, te oko 1.500 antikomunističkih dobrovoljaca (četnika), koji su 2. marta stigli u Mostar iz Glavatičeva. – Ibid., 385. Krajem februara 1943, major Zaharije Ostojić, Dražin vodeći operativni oficir, pravi plan zajedničkog dejstva sa Nijemcima i Italijanima, a od Dobrosava Jevđevića traži da Italijanima predloži opremanje i naoružavanje 20.000 četnika. – Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije (u daljem tekstu: Zbornik NOR-a), tom XIV, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd 1983, 285–286.
[2] Jozo Tomasevich navodi dokumente koji to potvrđuju, a koji se nalaze u Nacionalnom arhivu u Vašingotnu: Mikrofilm br. T-821, rola 125, snimci 816-820; rola 252, snimci 319-323, u J. Tomasevich, Četnici u Drugom svjetskom ratu 1941–1945, (Stanford University Press 1975), Liber, Zagreb 1979, http://znaci.net/00001/40_51.htm
[3] „U stvari, u uputstvima koja nam je komandant izdavao kad bi nas sa Ravne Gore slao na teren, on je uvek podvlačio da ljude treba savetovati da oružje dobro kriju i održavaju za dan kad nas Kralj i naša vlada pozovu na ustanak. Ovakav stav potekao je iz savetovanja sa Centralnim nacionalnim komitetom koji je bio osnovan ubrzo posle Mihailovićevog dolaska na Ravnu Goru.“ – Zvonimir Vučković, Sećanja iz rata, Izdavačko preduzeće „Čiča“, Beograd 1990, 82–83. Na drugom mjestu, isti autor piše: „Nije moglo biti ni malo sumnje da bi smo pretrpeli veliku štetu ako u toj fazi našeg organizovanja ostanemo skrštenih ruku i po strani.“ – Ibid., 108. Vučković je bio jedan od najpouzdanijih i najpoznatijih Mihailovićevih komandanata. Na pregovorima sa Nijemcima, i sâm Mihailović je isticao da je borba protiv okupatora bila nužno zlo, kako narodne mase ne bi prešle na stranu komunista. – Zapisnik o pregovorima može se naći u Nacionalnoj arhivi u Vašingtonu, National Archives, Washington, USA: National Archives Microfilm Publication T311, roll 1457, frames 1314–1329. „Ulaženje četnika u borbu bilo je vezano za otklanjanje opasnosti da partizani svojom aktivnošću steknu prednost, a koju im snage koje su se izdavale za ‘legalne’ nisu htele dopustiti.“ – Branko Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939–1945, Vojnoizadavčki i novinski centar, Beograd 1992, 236.
[4] Jozo Tomasevich, http://znaci.net/00001/40_45.htm, fn. 25.
[5] Tako, u jednoj depeši od 8. februara 1943. godine stoji: „Ištvan javlja juče da su dinarci ponova izgubili Strmicu. Bjelajac ne može maknuti bez dozvole Tetkića (Italijana – prim. G.M.), Drenović ide zajedno sa Nemcima i ustašama i Lorković ga hvali.“ – Vid. Branko Latas (prir.), Saradnja četnika Draže Mihailovića sa okupatorima i ustašama 1941–1945, Društvo za istinu o antifašističkoj narodnooslobodilačkoj borbi 1941–1945, Beograd 1999, 87.
[6] Prvi sporazum potpisao je Uroš Drenović, komandant četničkog odreda „Kočić“, u reonu Mrkonjić Grada, 27. aprila 1942. godine (Arhiv VII, Ča, k. 234, reg. br. 2/2 (BH-X-661)). U tački V ovog sporazuma navodi se: „Hrvatske oružane snage zajedno sa četnicima u gradu kao i na terenu suzbijati će i uništavati komunističke bande.“, dok u tački VI piše: „Obitelji čiji su branioci u zarobljeništvu, a koji ne pripadaju komunističkoj partiji dobivati će odmah podporu u smislu postojećih odredaba i to za ženu 16 kn, a za djete po 10 kn dnevno.“ 2) Ozrenski, Trebavski i Odred „Kralj Petar II“ zaključili su sporazum sa predstavnicima tzv. NDH 28. maja 1942. godine (Arhiv VII, Ča, k. 235, reg. br. 1/13 (BH-X-926)). U tački I ovog sporazuma kaže se da predstavnici ovih četničkih odreda „Priznaju vrhovništvo Nezavisne Države Hrvatske i kao njeni državljani izrazuju lojalnost i odanost njenom poglavaru, poglavniku i privrženost Nezavisnoj Državi Hrvatskoj.“ U tački IV 2 Sporazuma kaže se: „Da dok postoji opasnost od partizanskih oružanih bandi četničke postojbe surađuju dobrovoljno sa Hrvatskom oružanom snagom na suzbijanju i uništavanju partizana i da u tu svrhu zadrže oružje pod kontrolom Hrvatskih vojnih vlasti.“ 3) Majevička četnička grupa priznala je tzv. NDH sporazumom od 30. maja 1942. godine (Arhiv VII, Ca, k. 233, reg. br. 7/2 (BH-X-480)). U ovom sporazumu, majevički četnici izražavaju lojalnost ustaškoj državi i obećavaju da oružje neće okrenuti protiv NDH i okupatora. S druge strane, obećavaju da će nastaviti beskompromisnu borbu protiv partizana. 4) Radoslav Radić, komandant četničkog odreda „Borje“, postigao je sporazum sa NDH 9. juna 1942. godine (Arhiv VII, Ča, k. 233, reg. br. 5/8 (BH-X-512)). Ovim sporazumom, četnici izražavaju lojalnost ustaškoj državi i spremnost da zajedno sa oružanim snagama NDH učestvuju u uništavanju „komunističko-boljševičkih bandi“. Pripadnicima četničkih jedinica koji se istaknu u borbama protiv partizana priznaju se prava na odlikovanje i nagradu.
[7] I prije Četvrte neprijateljske ofanzive, četnici su bili pod vrhovnom komandom italijanskih fašista a ne kralja iz Londona. Tako, u rezimeu razgovora Ilije Trifunovića Birčanina i Dobrosava Jevđevića sa generalom Mariom Roatom, od 21. septembra 1942. godine, kaže se: „Rukovodioci zahtevaju da formacije, naročito ako se upotrebe van njihovih rejona, ostanu pod komandom svojih oficira. Ostaje utvrđeno da će se naređenja opšteg karaktera izdavati Trifunoviću. Naređenja za lokalnu upotrebu komandantima formacija izdavaće odgovarajuće komande armijskih korpusa.“ – Original dokumenta nalazi se u Nacionalnom arhivu u Vašingtonu, a kopija u Arhivu Vojnoistorijskog instituta, NAV-I-T-821, rolna (r.) 31, snimak (s.) 354–360. Kompletan dokument može se naći i u: Branko Latas, 280.
[8] Na primjer, na sastanku kojim je 12. oktobra 1942. godine predsjedavao general Mario Roata, u pogledu MVAC (Dobrovoljačka antikomunistička milicija – naziv koji su Italijani dali četnicima), kaže se: „Snage bataljona su smanjene, jer se jedan deo ljudstva vratio u svoja sela da bi ih branio od eventualnih represalija; potrebna su im šatorska krila, pokrivači (sada je već hladno), kuhinjski materijal (inače im treba deliti samo suvu hranu), sanitetski materijal (za vreme poslednjih operacija ove formacije su morale da ubijaju svoje teške ranjenike, jer nisu bile u mogućnosti da ih leče).“ – Arhiv VII, 1a, k. 91, reg. br. 23/5; Branko Latas, 284. U istom dokumentu, navodi se da VI armijski korpus ima pod svojom kontrolom deset do 12 hiljada četnika, dok XVIII armijski korpus kontroliše oko 5.100 četnika. General Roata je u januaru 1943. godine izvijestio generala Lera da pod svojom komandom ima 19.000 četnika. Draža Mihailović u svojoj depeši od 23. februara 1943. godine upućuje svoje komandante da se snabdijevaju hranom, oružjem i opremom od Italijana. – Branko Latas, 94.
[9] Dr Janko Brašić, Mihailovićev delegat, posjetio je Pavelića i nadbiskupa Stepinca. Aprila 1945. godine, Mihailović šalje generala Svetomira Đukića Paveliću. S Đukićem je bio i Vladimir Predavec, član četničkog Centralnog nacionalnog komiteta. Sastanci su održani 17. i 22. aprila, a četnički predstavnici su na njima od Pavelića tražili, između ostalog, lijekove, municiju i hranu za četnike, te slobodan prolaz četnika kroz tzv. NDH do Slovenije. O ovoj misiji pisali su poslije rata u emigraciji i Svetomir Đukić (u emigrantskom časopisu „Srpska zastava“) i Ante Pavelić 1949. godine. – Vid. Jozo Tomasevich, http://znaci.net/00001/40_82.htm
[10] „Primetio sam, a imam i izveštaj da pojedini oficiri koji se nalaze po korpusima, a isto tako i četnici šetaju po B. Luci. Da li oni to čine sa odobrenjem ili ne od strane komandanta korpusa, to mi nije poznato, ali svejedno je. Jednom za svagda komandanti trebaju znati da su nam Nemci i Hrvati neprijatelji i da ne trebaju šetati po gradu, jer često puta dolazi do incidenta između četnika i Hrvata. Tako Hrvati skidaju i paraju šajkače četnicima, dobacuju pogrdne reči i.t.d. Na sve ovo jedan svestan četnik mora reagirati, a onda dolazi do neželjenih incidenata i nepotrebne rasprave.“ (Iz naredbe komandanta Zapadne Bosne, od 22. februara 1944. godine) – Zbornik NOR-a, tom XIV, knj. 3, Vojnoistorijski institut, Beograd 1983, 401–402.
[11] Major Zaharije Ostojić piše: „Sandžaklije se moraju klati, jer ako mi nećemo njih, oni će pokušati nas, dok ih još štiti okupator.“ – Branko Petranović, 386.
[12] Đurišić javlja u januaru 1943. da je pobio oko 1.000 muslimanskih žena i djece, podižući time ugled organizacije u narodu kao moćne i jake! Krajem januara, izdao je naređenje za uništenje Muslimana u srezovima Foča, Čajniče i Bijelo Polje, a u februaru izvještava Mihailovića da su njegovi četnici pobili oko 8.000 muslimanskih žena, staraca i djece. – Branko Latas, 83.
[13] U optužnici protiv Draže Mihailovića, navodi se da je u decembru 1941. i januaru 1942. godine, u Foči, Čajniču i Goraždu ubijeno oko 2.000 Muslimana, a da su četnici Zaharija Ostojića i Petra Baćovića, avgusta 1942. godine, ubili oko 2.500 Muslimana na području Ustikoline i Jahorine. U jednom napadu četnika na Foču, u avgustu 1942. godine, sami četnici navode da su ubili 300 žena i djece. – Dokumenti o izdajstvu, 503. U drugom dokumentu, navodi se da je u operacijama oko Prozora, oktobra 1942. godine, zaklano oko 2.000 Hrvata („Šokaca“) i Muslimana. – Ibid., 504.
[14] Pantelija Vasović, „Četnički zločini u čačanskom kraju“, Zločini četničkog pokreta u Srbiji 1941–1945 (u daljem tekstu: Zločini četničkog pokreta), Republički odbor SUBNOR-a Srbije, Beograd 2012, 56.
[15] Milenko Kovačević, „Žrtve četnika u Mačvanskom okrugu 1941–1946“, Zločini četničkog pokreta, 65–75.
[16] Nikola P. Ilić, „Žrtve četnika u leskovačkom kraju (1942–1953)“, Zločini četničkog pokreta, 88.
[17] Dragoslav B. Dimitrijević Beli, „Zločini četnika Avalskog korpusa JvuO (1943–1944)“, Zločini četničkog pokreta, 177.
[18] Ipak, kontakti su uspostavljani uz njegovo znanje ili po njegovom naređenju: „Dan posle razgovora sa Titom u Brajićima, 28. oktobra 1941, pukovnik Branislav Pantić izjavio je oficiru Abvera Jozefu Matlu da je od strane Mihailovića opunomoćen da stupi u vezu sa Nedićem i nemačkim instancama kako bi im se četnički odredi Jugoslovenske vojske stavili na raspolaganje u cilju savlađivanja komunizma u Srbiji. Mihailović je jamčio da će srpski prostor istočno i zapadno od Morave definitivno očistiti od komunista.“ – Branko Petranović, 267.
[19] Arhiv VII, NAV-T–77, r. 882, s. 5630907-8.
[20] Arhiv VII, NAV-T–77, r. 822, s. 630919.
[21] NAW, T-501, Roll 255, 000969-70.
[22] Arhiv VII, Na, k. 2, reg. br. 3/1.
[23] Ova dvojica oficira (zajedno sa Živkom Topalovićem, predsjednikom predratne Socijalističke partije Jugoslavije, jednim od glavnih političkih ljudi u četničkom pokretu), sastali su se krajem aprila 1944. godine, po Mihailovićevom naređenju, sa Milanom Aćimovićem i Nijemcem Šterkerom, u selu Trbušanima, s ciljem nastavka razgovora o saradnji u borbi protiv Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Kapetan Predrag Raković, komandant Drugog ravnogorskog korupsa, obavijestio je 3. marta 1943. godine Mihailovića i o svom sastanku sa njemačkim potporučnikom Krigerom. Tema sastanka bila je uništenje „komunističkih bandi“ na području Gornjeg Milanovca. – Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 2, 314–315.
[24] Tako, na primjer, u tački 6 sporazuma koji je major Lukačević zaključio sa nacistima 19. novembra 1943. godine stoji: „Uključivanje četničkih odreda prilikom većih zajedničkih operacija pod nemačko zapovedništvo. U tom periodu nemačko vodstvo izdaje borbene naloge četničkim odredima.“ Slično stoji u sporazumu koji su Kalabić i Simić postigli s Nijemcima 27. novembra 1943. godine: „Uključivanje četničkih jedinica u nemačko borbeno vođstvo prilikom većih zajedničkih borbenih dejstava. Borbene zadatke četničkim jedinicama za ovo vreme određuje nemačko vođstvo.“ Iz razgovora kojeg je general Felber vodio jula 1944. godine sa Neškom Nedićem, jednim od najodanijih Dražinih komandanata, slijedi: „Pošto su oni sami u borbi protiv komunizma i suviše slabi, uvideli su da moraju tražiti oslonac u nemačkom Vermahtu kome će se bezuslovno potčiniti sa puno poverenja. Oni su spremni da se bore protiv komunizma svuda tamo gde bih ih ja postavio. Na drugoj strani, Nedić je molio ponovnu pomoć u vidu isporuke municije i naoružanja, a naročito teskog naoružanja. Četnici su spremni da daju svaku garanciju da će se isporučeno naoružanje i municija upotrebiti samo protiv komunizma.“ – Izvještaj generala Felbera od 15. jula 1944. godine, Arhiv Vojnoistorijskog instituta, NAV-T-311, r. 195, s. 725–6.
[25] Tako, jedan od najpoznatijih četničkih komandanata, poručnik Predrag Raković, u izvještaju Draži Mihailoviću od decembra 1942. godine piše: „Uništenje komunista bilo je potrebno i meni i Nemcima i Ljotićevcima, te smo se u ovom poslu složili i postali ‘saveznici’.“ On, između ostalog, navodi kako je 1. marta 1942. godine postao komandant mjesta u Čačku. – Arhiv VII, Ča, k. 127, reg. br. 1/3 (S-X-ll). Njemački major Warnstorff 9. decembra 1943. godine izvještava da su komandanti Draže Mihailovića tražili pomoć Nijemaca jer su prethodno pretrpjeli teške poraze od „komunista“. – NAW, T-311, Roll 175, 000895. U procjeni feldmaršala Vajksa, komandanta Jugoistoka, od 1. novembra 1943. godine kaže se: „Komunizam u Srbiji ima sve veći uticaj. (…) Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. (…) Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.“ – Zbornik NOR-a, tom XII, knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd 1978, 619.
[26] Vid. npr. Pismo Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije Draži Mihailoviću od 20. oktobra 1941. godine. U njemu, Vrhovni štab predlaže četničkom vođstvu: obrazovanje zajedničkog operativnog štaba; obrazovanje zajedničkih komandi mjesta ili saradnju odvojenih komandi; organizovanje zajedničke privremene vlasti, koju ne mogu vršiti dotadašnji organi, koji su bili u službi okupatora, već narodnooslobodilački odbori, u koje bi narod birao svoje predstavnike, bez obzira na njihovu političku pripadnost; dobrovoljnu umjesto prisilne mobilizacije; i dr. – Ibid., dok. br. 53. Sedam dana nakon upućivanja ovog pisma, u Brajićima je došlo do pregovora između Tita i Draže, tokom kojih je ovaj drugi odbio sljedeće prijedloge Vrhovnog štaba: da se vode zajedničke operacije protiv Nijemaca i nedićevaca i, u tu svrhu, formira zajednički operativni štab; organizuje zajednička ishrana i oprema jedinica; izvrši privremena organizacija vlasti putem narodnooslobodilačkih odbora; onemogući prisilna mobilizacija.
[27] U pismu Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju od 12.8.1941. godine Okružnom komitetu KPJ za Šabac kaže se da za borbu moraju biti pridobijeni svi koji su spremni za borbu. U pismu se postavlja zadatak formiranja odbora Narodnooslobodilačkog fronta, u koji treba da uđu i predstavnici građanskih partija. Što se tiče četnika, kaže se: „Svaki naš kontakt s njima dobro će doći.“ – Zbornik NOR-a, tom I, knjiga 1, Vojno istorijski institut Jugoslovenske armije, Beograd 1949, dok. br. 3. Isto stoji u pismu Pokrajinskog komiteta užičkom Okružnom komitetu, od 14. avgusta 1941. (ibid., dok. br. 5), te u pismu šabačkom Okružnom komitetu od 20. avgusta (ibid., dok. br. 11). U ovom pismu se ističe da ne dolazi u obzir oduzimanje zemlje od bogatih seljaka, raskulačivanje i slične mjere koje imaju karakter revolucionarnih promjena.
[28] Đilas navodi kako je, kao delegat Centralnog komiteta, kritikovao jedan proglas Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak, u kome se govori o ostvarenju sovjetske vlasti i konačnom obračunu sa kapitalističkim sistemom, kao sektaški, koji odstupa od politike KPJ. – Milovan Đilas, Revolucionarni rat, Književne novine, Beograd 1990, 48.
[29] „Nasuprot provokaciji okupatora i njegovih slugu sa izazivanjem klasnog građanskog rata, Komunistička partija Jugoslavije ulaže danas sve napore na okupljanju svih rodoljubivih snaga u jedan jedinstveni front narodnog oslobođenja u Crnoj Gori, kao i u svim drugim zemljama Jugoslavije.“ – Otvoreno pismo CK KPJ od 12. aprila 1942. godine svima organizacijama i članovima KPJ u Crnoj Gori i Boki, Zbornik NOR-a, tom III, knjiga 3, Vojno-istorijski institut Jugoslovenske armije, Beograd 1950, 49.
[30] „Zaštićena je privatna imovina i zaprećeno smrtnom kaznom pljačkašima, špijunima i razbijačima. Zanimljivo je, mada zvuči i naivno, pogotovu danas – da je Vrhovna komanda (partizanskih odreda u Crnoj Gori – prim. G.M.) stala na gledište antifašističke višepartijnosti: delatnost antifašističkih partija uslovljavana je prijavom programa i statuta potpisanom od tri lica.“ – Ibid., 59.
[31] U Sreskom narodnooslobodilačkom odboru Krupnja, osnovanom početkom septembra 1941. godine, od pet članova, tri su pripadali narodnooslobodilačkom pokretu, a dva četničkom pokretu. Na području valjevskog ratnog okruga, u narodnooslobodilačkim odborima je bilo oko 300 odbornika, od kojih je samo deset pripadalo KPJ, dok je 30 pripadalo Zemljoradničkoj stranci, 84 Demokratskoj stranci, 71 Narodnoj radikalnoj stranci, itd. – Života Marković, Partizansko-četnički odnosi i privremena saradnja u Srbiji 1941. godine, Narodni muzej Užice – Institut za savremenu istoriju Beograd, Užice 2010, 275. Dok u užičkom okrugu četnički predstavnici nisu htjeli da uđu u narodnooslobodilačke odbore, u čačanskom okrugu su to prihvatili, tako da su odbori u ovom kraju imali mješovit sastav. – Ibid., 284. U Gornjem Milanovcu, narodnooslobodilački odbor je ima po deset predstavnika partizanskog i četničkog pokreta. – Ibid., 286.
[32] Branko Petranović, 231.
[33] Detaljnije o ovome: Života Marković, 368–382.
[34] Rasim Hurem, Kriza NOP-a u Bosni i Hercegovini krajem 1941. i početkom 1942, Svjetlost, Sarajevo 1972, 230–232.
[35] Zanimljivo je pismo koje član štaba Kalabićeve Gorske garde šalje Draži Mihailoviću, novembra 1943. godine, opisujući stanje u ovoj jedinici: „Varošicu Stragare upalili su zato što su od prvog do poslednjeg bili svi pijani. To je bilo prvo delo Kalabića, čim je stupio na tlo svoje teritorije. (…) Što je najgore isekoše svu državnu, Manastirsku i opštinsku šumu Rudnika. Narod kuka i plače, vapije za pomoć. Od celokupnog br. stanja koje su poklali 50% su nevine žrtve. (…) Narod kada čuje da četnici dolaze u selo, više se plaše nego kada dolaze Nemci, Bugari, Arnauti i svaka druga vera. (…) Naime gotovo svaki oficir Gorske Garde doveo je po jednu švalerku na svoj reon i kaže da mu je verenica. (…) Kalabić, lično nijedan obrok ne jede bez pečenja. Vode borbu sa partizanima oni im se uvek izvuku, oni posle zađu po selima i pokolju onaj nevini narod, i podnose izveštaj kako su u borbi naneli gubitke partizanima. (…) Mogu samo Vam reći to da narod psuje majku Kralju, Vama – Draži i svima redom, kažu kad je ovakva Garda kakva je ta druga vojska.“ – Zbornik NOR-a, tom XIV, knj. 3, 77–79.
[36] Istina je da je zakonom iz 2011. godine propisano da će zakon iz 2006. godine biti primjenjivan na postupke rehabilitacije započete prije stupanja na snagu ovog prvog zakona, ali ne možemo se oteti utisku da je time „učinjen ustupak“ Mihailoviću, pa je ovo, kako kaže Vesna Rakić Vodinelić, skriveni lex specialis za Mihailovića. – Vesna Rakić Vodinelić, „Proces“, Peščanik, 26.5.2015, http://pescanik.net/proces-2/
[37] O pravnim nedostacima postupka rehabilitacije, vid. i: Vesna Rakić Vodinelić, „Rehabilitacija D. Mihailovića kao političko suđenje“, Peščanik, 15.5.2015, http://pescanik.net/rehabilitacija-d-mihailovica-kao-politicko-sudenje/; Aleksandar Sekulović, „Pravne nekorektnosti u rehabilitaciji Draže Mihailovića“, Peščanik, 24.5.2015, http://pescanik.net/pravne-nekorektnosti-u-rehabilitaciji-draze-mihailov...
[38] Kad govore o ovome, ravnogorci „zaboravljaju“ da analiziraju iskaze Mihailovića, iz kojih se vidi da je na mnoga pitanja davao neodređene odgovore (poput čestog odgovora da se ne sjeća određenog događaja koji ga tereti) ili je optuživao svoje komandante, pokušavajući da se oslobodi odgovornosti. Nisam nikad mučio i bio mučen, ali pretpostavljam da čovjek biva podvrgnut torturi da bi svojim iskazom potvrđivao navode optužnice, a ne da bi otežavao posao tužiocu, dajući neodređene odgovore ili tereteći druge.
Goran Markovć