Napredak", list jugoslovenskih iseljenika u Austriji, prenosi vesti iz Moskve o odlukama AVNOJ-a, 11. decembar 1943. Izvor fotografije: Muzej AVNOJ
Sa širenjem ustanka naroda Jugoslavije, u oslobođenim oblastima bilo je protrebno organizovati razne aktivnosti: održavanje reda, ishranu vojske i stanovništva, zbrinjavanje ranjenika, izbeglica, pogorelaca, obavljanje privrednih aktivnosti, snabdevanje vojske (“sve za front”), kažnjavanje prestupnika i saradnika okupatora, sve do kulturno-obrazovnih aktivnosti. Već od leta 1941. nastaju prvi organi narodne vlasti – narodnooslobodilački odbori (NOO), u kojima su učestvovali predstavnici raznih političkih grupacija, ali su glavnu reč uglavnom imali komunisti. NOO su tokom 1941. bili formirani na svim nivoima, od mesnih (seoskih), preko opštinskih, sreskih, okružnih, sve do “zemaljskih”, glavnih NOO (npr. Glavni NOO za Srbiju). Rad ovih zametaka i kasnijih zrelih formi narodne vlasti regulisan je od septembra 1941. do septembra 1942. (zasedanje u Stolicama, Fočanski propisi, septembarski propisi). U mesne odbore ulazilo je 3-5 članova, ali su viši nivoi okupljali veći broj članova, između kojih je birano uže telo – izvršni odbor NOO, koji su činili pojedinci zaduženi za određene sektore rada (poljoprivredu, snabdevanje i sl). Tako su nastajale narodne vlasti u Užičkoj, Bihaćkoj, Drvarskoj republici itd. U samoj suštini, reč je o revolucionarnim organima, koji su predstavljali jezgra buduće posleratne vlasti.
Osim na oslobođenoj teritoriji, bili su formirani i NOO na okupiranom području, kao organi koji su delovali u ilegali i povezivali celokupnu teritoriju Jugoslavije. Njihova glavna uloga bila je da stanovništvo pod okupacijom organizuju za otpor i pružanje podrške oslobodilačkom naporu, ali su obavljali i karitativne funkcije, a i kažnjavali špekulante i švercere. I NOO na okupiranoj teritoriji bili su hijerarhijski organizovani sve do oblasnih odbora.
Puna afirmacija koncepta narodne vlasti ostvarena je njenim “zaokruživanjem” i formiranjem Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), kao poluformalnog najvišeg predstavničkog tela Jugoslavije, novembra 1942. u Bihaću (prvo zasedanje AVNOJ-a). Tada je, po uzoru na rad NOO, formirano i uže telo AVNOJ-a, njegov Izvršni odbor, kao neka vrsta de facto vlade. Naročito veliki značaj imalo je Drugo zasedanje AVNOJ-a, novembra 1943, kada je ozvaničen položaj ovog tela kao vrhovnog zakonodavnog tela, a iz njegovog Izvršnog odbora proistekao je Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, koji je proglašen za legitimnu jugoslovensku vladu, umesto izbegličke, kojoj je AVNOJ uskratio status punopravnog predstavnika jugoslovenskih naroda. U međuvremenu, u pokrajinama (zemljama, budućim republikama), tamo gde je bilo uslova, glavni NOO su prerastali u zemaljska antifašistička veća. Ova veća konstituisana su do novembra 1943. za sve oblasti, osim za Srbiju i Makedoniju. Završno, Treće zasedanje AVNOJ-a održano je avgusta 1945. AVNOJ je proširen nekompromitovanim poslanicima iz skupštinskog saziva iz 1938.
Time je nastala Privremena Narodna skupština DFJ.
Literatura
E. Kardelj„Narodnooslobodilački odbori moraju postati istinski privremeni nosioci vlasti“, Borba (19. Oktobar 1941); E. Kardelj, O narodnoj demokratiji u Jugoslaviji, Beograd 1950; L. Geršković, Historija narodne vlasti, I, Beograd 1950–1951; I. Krbek, Osnovi upravnog prava FNRJ, Beograd 1951; Prvo i drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije, Beograd 1953; Pregled istorije Narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije, Zagreb 1955; V. Simović, AVNOJ. Pravno politička studija, Beograd 1958; J. B. Tito, Govori i članci, II, Zagreb 1959; Tako je rođena nova Jugoslavija. Zbornik sećanja, Beograd, Novi Sad 1963; Značenje Drugog zasedanja AVNOJ-a za socijalističku revoluciju Jugoslavije, Beograd 1963; Spomenica u čast Drugog zasedanja AVNOJ-a, Beograd 1963; S. Nešović, Privredna politika i ekonomske mere u toku oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije, Beograd 1963; D. Živković, Postanak i razvitak narodne vlasti 1941–1942, Beograd 1969; B. Petranović; V. Simović, Istorija narodne vlasti u Jugoslaviji 1941–1945, Beograd 1979.