Kako bi se komunisti predstavili kao uzurpatori i najveći zločinci, jugoslovenska socijalistička revolucija kao eksces, a komunisti kao uljezi u nacionalnoj istoriji, u domaćim medijima, političkom životu, revizionističkoj istoriografiji i javnosti započela je istrajna i vrlo uspešna ideološka kampanja kriminalizacije i demonizacije jugoslovenskih komunista. Ta kampanja traje skoro tri decenije
Rehabilitaciju pokretâ koji su vojno i politički delovali tokom Drugog svetskog rata sarađujući sa fašističkim okupatorom, u postsocijalističkoj Srbiji zagovaraju oni koji imaju interes da to čine, odnosno oni koji zarad političkih i ideoloških interesa imaju potrebu da diskredituju istorijski pokret koji je porazio antikomunističke kolaboracioniste i izborio radikalnu društveno-političku promenu u odnosu na prethodni društveni i ekonomski poredak. Taj društveni fenomen se dodatno usložnjava i intenzivira kada zagovornici rehabilitacije dođu na vlast.
U Srbiji se to dogodilo 2000., iako je prethodni režim omogućio i tolerisao rehabilitaciju ideologije i ponovno sprovođenje u delo pojedinih elemenata prakse kolaboracionističkih pokreta, naročito kada je reč o podršci Miloševićevog režima političkom i vojnom projektu koji su sprovodili neočetnici u Bosni i Hercegovini. Ipak, institucionalna rehabilitacija usledila je nakon dolaska na vlast građanskih političkih partija koje su tokom poslednje decenije 20. veka bile opozicija Miloševićevom režimu. U tom smislu Srbija je bila u svojevrsnom zaostatku u odnosu na neke druge delove Jugoslavije u kojima je institucionalna podrška reviziji prošlosti bila prisutna od dolaska na vlast desnih građanskih partija.
Politički i ideološki aspekti rehabilitacije snaga kolaboracije podrazumevaju manipulisanje temama iz razdoblja od pre više decenija kako bi se delegitimisao sistem koji je izmenio društvene, ekonomske, političke i nacionalne odnose koji su bili karakteristični za razdoblje monarhističke Jugoslavije, a koji su zagovornici bezalternativnosti kapitalizma nastojali restaurisati u aspektima koji se prvenstveno tiču ekonomskih odnosa u društvu. Politički i vojni pokret koji je izborio pobedu nad fašizmom, oslobodio zemlju, izmenio društvene odnose, ukinuo vladavinu jedne manjinske klase, rešio nacionalno pitanje, zadobio većinsku podršku naroda, i međunarodno političko priznanje i izgradio pravednije i egalitarnije društvo i funkcionalniju zajednicu – trebalo je predstaviti kao zločinački pokret koji je na vlast došao političkom uzurpacijom i revolucionarnim terorom i koji se održavao na vlasti prvenstveno državnom represijom. Osim toga, komuniste je trebalo predstaviti kao protivnike tzv. srpskih nacionalnih interesa (uvek je to interes gornjih slojeva građanske klase) pri čemu je upravo ta raširena floskula trebala poslužiti za normalizaciju i omasovljenje antikomunističkog sentimenta.
Kampanja kriminalizacije i demonizacije
Kako bi se komunisti predstavili kao uzurpatori i najveći zločinci, jugoslovenska socijalistička revolucija kao eksces, a komunisti kao uljezi u nacionalnoj istoriji, u domaćim medijima, političkom životu, revizionističkoj istoriografiji i javnosti započela je istrajna i vrlo uspešna ideološka kampanja kriminalizacije i demonizacije jugoslovenskih komunista. Ta kampanja traje skoro tri decenije i naročito je intenzivna u vremenima izraženije društvene i ekonomske krize, pri čemu se uklapa u širi evropski i opštejugoslovenski fenomenološki okvir.
Na prostoru Jugoslavije ona je najprisutnija u Hrvatskoj, Srbiji i Sloveniji. Kada vlasti žele da zamagle vlastiti neuspeh ili duboko neodgovorne i kriminalne poteze u polju ekonomske i socijalne politike, uvek možemo očekivati iskopavanje masovnih grobnica „žrtava komunističkog terora“ iz prevratničke 1945. Revizionistički istoričari i režimski novinari imaju važnu ulogu u kreiranju iskrivljene slike prošlosti, kao i u difamaciji i delegitimizaciji istorijske prakse i nasleđa jugoslovenske levice.
Takođe, pojačana antikomunistička, antilevičarska i antijugoslovenska kampanja vrlo je prisutna u prelaznim razdobljima kada desne građanske partije smenjuju na vlasti takozvane leve građanske političke partije, nominalno socijalističke ili socijaldemokratske (upravo one nominalno leve partije koje su prihvatile „neminovnost“ kapitalističke restauracije i sprovodile desnu, neoliberalnu ekonomsku i socijalnu politiku). Svedoci smo takvog jednog procesa proteklih meseci u Hrvatskoj, a u Srbiji je taj politički fenomen bio najkarakterističniji za prvu deceniju nakon smene nominalno socijalističkog režima. Ukratko, kriminalizovanjem partizana i komunista kriminalizuje se i socijalistički sistem koji je uspostavljen nakon pobede partizana nad okupatorom i snagama kolaboracije.
Desnica se s pravom plaši poređenja s istorijskim rezultatima levice na ovim prostorima budući da je skoro svima jasno da je nakon nekoliko decenija društvenog i ekonomskog napretka i konstantnog poboljšanja životnih uslova usledio period od 25 godina kontinuirane krize i nazadovanja, odnosno period najduže socijalne katastrofe i društvenog regresa u modernoj istoriji jugoslovenskih zemalja za šta snose odgovornost desna politika i njeni protagonisti. Pogotovo jer je postalo očigledno da društvena i ekonomska kriza neće biti okončana u dogledno vreme pri čemu narastaju sumnje da je krizu moguće sanirati u okviru kapitalističkog sistema.
Revizionizam u školskim udžbenicima
Predstavnicima akademskog istorijskog revizionizma omogućeno je 2002., nedugo nakon političkih promena, da u okviru obrazovnog programa plasiraju vlastite zaključke o događajima iz razdoblja Drugog svatskog rata na tlu Jugoslavije.
Naime, nekolicina revizionističkih istoričara učestvovala je u pisanju udžbenika istorije za završni razred osnovne škole i završne razrede srednjih škola, u kojima je prezentovana iskrivljena slika događaja od 1919. do 1989., pogotovo od 1941. do 1945. U udžbenicima, čija sadržina pre objavljivanja nije bila izložena javnoj i stručnoj raspravi, nedvosmisleno se afirmiše četnički pokret i njegov vođa, general Dragoljub-Draža Mihailović, pri čemu se normalizuje kolaboracija Mihailovićevog pokreta sa italijanskim okupatorom i prećutkuje četnička kolaboracija sa nemačkim okupatorom, kao što se prećutkuje praksa masovnih zločina nad civilnim stanovništvom od strane Mihailovićevih snaga, što podrazumeva ignorisanje komandne odgovornosti Draže Mihailovića za zločine koje su počinile njemu podređene formacije tokom vojnih operacija koje je on naredio.
Takođe, sadržina udžbenika normalizuje kvislinški režim Milana Nedića, pokušavajući da ga rastereti istorijske odgovornosti za kolaboraciju i zavođenje terora nad stanovništvom Srbije. Isto tako, u udžbenicima je tendenciozno i iskrivljeno prikazan partizanski pokret. Nakon određenih kritika stručne javnosti, u narednim izdanjima udžbenika izvršene su izvesne, zapravo minimalne korekcije. Međutim, činjenica je da je već desetak generacija učenika obrazovano na naučno neprihvatljivoj sadržini.
Institucionalizovana politika sećanja dobija na zamahu od 2004, nakon učvršćivanja tranzicionog režima. Zloupotrebom pozicija moći, naročito zloupotrebom pravnog sistema, protagonisti građanske politike odlučili su da sprovedu pravnu rehabilitaciju glavnih vojnih protivnika komunističkog pokreta u Srbiji pri čemu je pravna rehabilitacija zamišljena kao konačno anuliranje svih istorijskih kontroverzi koji podrazumeva kolaboracionistički kompleks i dodatnu difamaciju jugoslovenskog revolucionarnog pokreta i jugoslovenske socijalističke države.
Naime, 21. decembra 2004. Narodna skupština Republike Srbije usvojila je Zakon o izmenama i dopunama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (kolokvijalno „Zakon o izjednačavanju prava partizanskih i ravnogorskih boraca”), kojim su pravno izjednačeni partizanski i četnički veterani. Izmenom ranijeg zakona omogućeno je ne samo izjednačavanje prava nosilaca Partizanske i novoustanovljene Ravnogorske spomenice, već i politička rehabilitacija ravnogorskog četničkog pokreta. Zakonom je naznačeno izjednačavanje ratnih veterana „bez obzira na to” da li su pripadnici četničkog pokreta „osuđivani pravosnažnim sudskim presudama” kao učesnici u borbenim i političkim aktivnostima na strani okupatora.
Narodna Skupština je 17. aprila 2006. usvojila Zakon o rehabilitaciji kojim je definisana „rehabilitacija lica koja su bez sudske ili administrativne odluke ili sudskom ili administrativnom odlukom lišena, iz političkih ili ideoloških razloga, života, slobode ili nekih drugih prava od 6. aprila 1941.“ Dakle, svako lice, bez obzira na to da li je u ratu učestvovalo na strani snaga kolaboracije, i bez obzira na to da li je u okviru političkog, administrativnog i represivnog aparata učestvovalo u stvaranju ambijenta koji je odgovarao okupatoru, na osnovu Zakona o rehabilitaciji može se sudski rehabilitovati ako podnosilac zahteva za rehabilitaciju dokaže (zapravo ukaže sudskom veću) da je to lice tokom rata ili nakon oslobođenja lišeno života, slobode i određenih prava „iz političkih i ideoloških razloga“, iako je očigledno da su sva lica koja su umrla nasilnom smrću u navedenom razdoblju, bez obzira na stranu u sukobu, lišena života ili slobode iz razloga političke i ideološke motivacije počinilaca.
Na osnovu tog zakona, odnosno na osnovu privatnog mišljenja sudije koji predsedava procesom za rehabilitaciju, a koje je neretko desno ideologizovano ili nedovoljno potkrepljeno istorijskim znanjem, moguće je rehabilitovati sve one za koje sudija smatra da su bili žrtve progona „iz političkih i ideoloških razloga“, stoga nije neobično što je u međuvremenu rehabilitovan određen broj ličnosti koje su bile nesumnjivi ratni zločinci, uključujući pojedine istaknute nosioce proosovinske politike i zagovornike Trojnog pakta uoči Drugog svetskog rata (Pavle Karađorđević, Dragiša Cvetković) i istaknute protagoniste snaga kolaboracije (Draža Mihailović, Dragiša Vasić, Momčilo Janković, Aleksandar Stojanović), ali i čitav niz ličnosti sa istorijske margine koje su bile deo kvislinškog aparata ili snaga kolaboracije.
Važno je istaći da je Srbija jedina postsocijalistička zemlja koja je donela jedan takav zakon, što je dovoljan pokazatelj ideološke isključivosti građanskih političkih partija koje su predložile i podržale usvajanje zakona. Zanimljivo je primetiti da takav zakon nije izglasan i primenjen čak ni u državama u kojima je desnica na vlasti sprovodila ekstremniju i isključiviju politiku sećanja, poput Poljske, Mađarske ili Ukrajine.
Državna komisija za revizionizam
Najambiciozniji politički projekat koji je osmišljen u cilju institucionalne podrške reviziji prošlosti usledio je 2009. osnivanjem dve revizionističke komisije pri Ministarstvu pravde.
Vlada Republike Srbije formirala je 2009. dve državne komisije za preispitivanje istorijskih događaja koji su se odigrali krajem i neposredno nakon Drugog svetskog rata na području Srbije. Ovo je prvi put da državne institucije u Srbiji usmeravaju i motivišu istraživanja ovih događaja. Angažovanje određenog broja naučnih delatnika i javnih ličnosti sa neskrivenim antikomunističkim stavovima i izjave pojedinih članova komisija, jasno sugerišu o nameri normalizovanja istorijskog nasleđa i viktimizacije pojedinih pripadnika i simpatizera snaga kolaboracije, koji su lišeni života nakon oslobođenja od strane oružanih formacija pod kontrolom komunista i organa posleratne socijalističke države.
Vlada je 27. aprila 2009. formirala Državnu komisiju za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, a potom je 9. jula 2009. formirala i Državnu komisiju za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944. (skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice streljanih od 12. septembra 1944).
Revizionistički istoričari iz beogradskog Instituta za savremenu istoriju odigrali su važnu ulogu u nastanku i radu obe komisije. Delatnost dve državne komisije naišla je na značajnu podršku u provladinim dnevnim listovima koji su, pozivajući se na pojedine članove komisija, objavljivali senzacionalističke i neproverene vesti u kontekstu rada dve komisije, naročito kada je reč o tobožnjem pronalaženju arhivske građe koja bi trebala da rasvetli navodnu tajnu o sudskom pogubljenju generala Mihailovića (1946.), a koje su se pokazale kao notorne mistifikacije.
Delatnost komisijâ karakteristična je po jednom javnom skandalu koji se i danas pokušava zataškati i ignorisati. Naime, provladini mediji su 18. juna 2011., pompezno objavili vest o navodnom pronalasku „tajne grobnice” na Adi Ciganliji u Beogradu, u kojoj su pronađeni „ostaci ljudskih kostiju”, za koje su predstavnici komisije tvrdili da najverovatnije predstavljaju posmrtne ostatke Draže Mihailovića. Ova nagađanja su u medijima nekritički prezentovana kao nesumnjiv fakat i „konačno ispravljanje istorijske nepravde”.
Povodom vesti o navodnom pronalasku posmrtnih ostataka generala Mihailovića oglasio se i Vuk Drašković, lider Srpskog pokreta obnove, koalicionog partnera Demokratske stranke u tadašnjoj Vladi Republike Srbije, kazavši kako ta vest predstavlja „veliki dan za Srbiju, njegovu stranku i istinu”, založivši se za podizanje memorijalnog centra posvećenog generalu Mihailoviću na mestu na kome je general navodno pokopan. Potom je usledila još jedna obmana koju je plasirao istaknuti funkcioner Demokratske stranke, Slobodan Homen, koordinator rada dve komisije koji je u izjavi medijima naglasio kako je, zapravo, pronađena „masovna grobnica” u kojoj su sahranjeni „vodeći političari tog vremena” kojima je suđeno na procesu protiv Draže Mihailovića 1946. (reč je o istaknutim ratnim zločincima i saradnicima nemačkog okupatora), nazivajući ova lica „žrtvama”.
Učesnici istorijskog iskopavanja na Adi Ciganliji uskoro su bili prinuđeni da se suoče sa vlastitom zabludom. Mesec dana nakon senzacionalističkih vesti o navodnom pronalaženju zemnih ostataka generala Mihailovića, usledila je vest o tome kako nađene kosti nisu ljudskog porekla. Može se naslutiti da su članovi komisije ovu informaciju prikrivali nekoliko nedelja, kako bi izbegli moguća osporavanja i ismejavanja u javnosti. Osim toga, iako su se najave o pronalasku „masovne grobnice” na Adi Ciganliji pokazale netačnima, članovi dve komisije nisu našli za potrebno da sroče izvinjenje javnosti zbog plasiranja dezinformacija.
Medijska kampanja i očekivanja
Osnivanje dve državne komisije za preispitivanje i normalizovanje uloge snaga kolaboracije, uporedo sa pokretanjem vrlo intenzivne višemesečne medijske kampanje o „komunističkim zločinima“ (ta kampanja nije jenjavala ni narednih godina, se do 2012., iako je bila slabijeg intenziteta), politički je projekat Demokratske stranke. Pokretanje političke i medijske kampanje, opravdavanih potrebom za ispravljanjem navodnih istorijskih nepravdi, imalo je za cilj sticanje političkog kapitala, u čemu treba prepoznati hipokriziju vladajuće politike koja je bila odgovorna za katastrofalno socijalno i ekonomsko stanje koje za posledicu ima pogoršanje socijalnog položaja većine stanovnika Srbije, odnosno nanošenje nepravde velikom broju građana.
Nakon smene političke vlasti 2012. i dolaska na čelo vlade Srpske napredne stranke (koja je nastavila sprovoditi neoliberalnu politiku kao i prethodna vladajuća stranka) dolazi do pomalo neočekivanog opadanja podrške režima revizionističkoj istorijskoj politici. To se naročito očituje u smanjenom intenzitetu otvoreno revizionističke propagande u medijima pod kontrolom režima i spremnosti vlasti da donekle uvaži pojedine rezultate oslobodilačke borbe partizanskog pokreta, što je prethodni režim upadljivo manje činio.
Očigledno je da je u okviru režima došlo do prepoznavanja određenih štetnih aspekata nametanja revizionističkog narativa u javnosti i konstatovanja da dalja difamacija tekovina partizanske borbe potencijalno može doneti više štete nego koristi.
Ipak, novi režim se usudio na korak koji je prethodna vlast godinama izbegavala. Sudska rehabilitacija Draže Mihailovića svedoči o kontinuitetu desničarskih, neoliberalnih vlada od 2000. do danas, u pogledu kreiranja i sprovođenja istorijske politike, budući da je teško poverovati da je sudska presuda koja je Mihailovića proglasila neosuđivanim, a sudski proces na kome je osuđena na smrt nepravednim, donesena bez konsultacija sa istaknutim protagonistima vlasti.
I pored toga za očekivati je da aktuelna vlast, koja će biti dugovečna, neće sponzorisati vulgarnu reviziju prošlosti kao što je to činila vlada Demokratske stranke.
* Deo iz knjige o zločinima kolaboracionističkih pokreta u Srbiji i poslijeratne represije koju je provodila pobjednička strana – “Kazna i zločin. Snage kolaboracije u Srbiji: Odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)”, objavljen na portalu Otvoreni magazin, u sklopu teme Otvorenog univerziteta koji se održava u Sarajevu 4. i 5. novembra - Antifašizam danas: Borba i vizija
Preuzeto sa Kontrapress.