Zgrade Beogradskog sajma u kojima je bio smešten logor. Izvor fotografije: Selmin.
Holokaust na teritoriji nemačke okupacione zone u Srbiji (centralna Srbija, Banat, severni delovi Kosova s Kosovskom Mitrovicom) okončan je, najvećim delom, u periodu od aprila 1941. do maja meseca 1942. godine kada je na označenoj teritoriji ubijeno, od oko 17 800 Jevreja koji su živeli ili su se zatekli na ovom prostoru 6. aprila 1941, oko 14 800 ljudi ili 85 % ukupne predratne jevrejske populacije. Najveći broj muškaraca Jevreja, koji su predhodno izvedeni iz logora u Topovskim šupama (Beograd), Šapcu i Nišu streljan je na stratištima u okolini ovih gradova do kraja jeseni 1941. godine. Masovno uništenje muškog dela jevrejske populacije u Srbiji krajem 1941. godine poklopilo se sa početkom druge faze realizacije tzv. „konačnog rešenja jevrejskog pitanja“. Okončanje prve faze Holokausta (Holocaust by bullets) najavljeno je 20. januara 1942. u Berlinu (Vanze konferencija) na sastanku najviših predstavnika vlasti u Trećem rajhu. Tom prilikom je doneta odluka da se u najskorijem vremenskom intervalu mora preći sa nasumičnog na sistematsko uništavanje Jevreja. Ubrzanje „konačnog rešenja“ značilo je tehnološko unapređivanje procesa ubijanja lјudi, pre svega u gasnim komorama logora smrti koji su počeli da se podižu širom Evrope (Helmno, Belzec, Sobibor, Lublin-Majdanek, Aušvic-Birkenau, Treblinka). Jedan takav logor podignut je i u Srbiji na mestu predratnog beogradskog sajmišta. Ostao je upamćen kao Jevrejski logor Zemun (Jüdenlager Zemlin). Jevrejski logor Zemun imao je centralnu ulogu u dovršenju i okončanju Holokausta na teritoriji nemačke okupacione zone u Srbiji.
Interniranje Jevrejki i jevrejske dece iz Beograda i sa teritorije cele nemačke okupacione zone u Srbiji u Jevrejski logor Zemun, koje je počelo 8. decembra 1941. godine okončano je do sredine februara 1942. godine. Do sredine februara 1942. godine u više nego neuslovnim barakama Jevrejskog logora Zemun, po ciči zimi, u vrlo teškim uslovima našlo se više od 6500 žena i dece. U februaru 1942. godine u Beograd je stigao specijalan kamion, odnosno pokretna gasna komora koja će posle rata dobiti ime dušegupka. Do 10. maja 1942. godine ovaj kamion je gotovo svakodnevno dolazio do kapije logora na Sajmištu prelazeći improvizovani most koji je spajao Beograd sa Zemunom. U njega su ulazile žene i deca. Nakon prelaska mosta u suprotnom pravcu kamion kojim su upravljala dva vojnika zaustavljao se na beogradskoj strani reke. Iz vozačke kabine izlazio je jedan vojnik koji je deo za izbacivanje izduvnih gasova iz kamiona okretao ka zadnjem delu kamiona u kome su se nalazile žene i deca. Zatim se vraćao u kabinu. Vozilo je nastavljalo da se kreće ulicama Beograda sve do Jajinaca gde se kamion ponovo zaustavljao. Na ovom mestu otvarala su se zadnja vrata kamiona na koja su iznošena mrtva tela svih onih koji su u vozilo ušli u Jevrejskom logoru na Sajmištu. Ovaj postupak ponavljan je sistematski od sredine februara do 10. maja 1942. godine, do kada su svi zatočenici Jevrejskog logora Zemun, skoro 7000 žena i dece bili ubijeni.
I ako se fizički nalazio u Sremu dakle na teritoriji koja je ulazila u sastav Nezavisne Države Hrvatske logor je bio pod upravom nemačke policije iz Srbije. Svi poslovi oko izgradnje logora, snabdevanja uprave i osoblja logora i logoraša: hranom, medikamentima, različitim potrepštinama koje su bile neophodne za funkcionisanje logora bili su povereni Opštini grada Beograda kao delu Uprave grada Beograda odnosno kvislinške uprave Vlade Milana Nedića. Opština grada Beograda imala je i posebne račune za potrebe funkcionisanja i opsluživanje Jevrejskog logora Zemun. O tome svedoči i jedan u nizu dragocenih dokumenata iz fonda Opštine grada Beograda Istorijskog arhiva Beograda od 22. juna 1942. godine. Radi se o dopisu Upravnog odeljenja Gradskog poglavarstva Beograda Odseku ekonomata Privredno finansijskog odeljenja istog poglavarstva kojim se Odseku ekonomata stavlja do znanja da drva koja su bila namenjena Jevrejskom logoru Zemun treba preusmeriti ka Voznom parku beogradske opštine jer su svi računi logora u međuvremenu likvidirani.
Literatura:
Istorijski arhiv Beograda, Opština grada Beograda, inv. br. 220; Istorijski arhiv Beograda, Opština grada Beograda, inv. br. 314; Milan Koljanin, Nemački logor na beogradskom Sajmištu 1941-1944, Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1992; Kristofer Brauning, “Konačno rešenje u Srbiji: Judenlager na Sajmištu – studija slučaja“, Zborniku Jevrejskog istorijskog muzeja, 6, Beograd, 1992, str. 407-426.