O alternativnoj istoriografiji klanja za slobodu
Nedavna rehabilitacija Nikole Kalabića od strane Višeg suda u Valjevu, otvorila je mogućnost rehabilitacije mnogih drugih oficira Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO), koji su bili komandno odgovorni za zločine nad civilima i vojnu kolaboraciju sa okupatorom. Ukoliko je bilo moguće rehabilitovati Kalabića, jednu tako važnu istorijsku figuru u Srbiji tokom Drugog svetskog rata, koji je s pravom postao sinonim za četničko nasilje u kolektivnom pamćenju, zašto ne bi bilo moguće rehabilitovati i one oficire JVuO koji su bili podjednako ili, pak, manje involvirani u zločine i kolaboraciju?
Da je takvo pitanje opravdano svedoči činjenica da je Viši sud u Kragujevcu, nedugo nakon odluke Višeg suda u Valjevu o rehabilitaciji Kalabića, rehabilitovao Momčila Obradovića, komandanta 4. (kosmajske) brigade Korpusa gorske garde JVuO. Momčilo Obradović je bio zapovednik jedne od četiri brigade Korpusa gorske garde kojim je zapovedao Nikola Kalabić. U pismu koje je major Svetislav Trifković, komandant Avalskog korpusa JVuO, 25. jula 1944. uputio Draži Mihailoviću, navodi se negativna ocena organizacije JVuO na području Kosmajskog sreza i oficira 4. (kosmajske) brigade Korpusa gorske garde: „Ovaj starešinski kadar nema ni potrebne moralne kvalifikacije da narod pridobije za našu stvar, već svojim postupcima dovodi dotle da narod nerado gleda i prilazi našem ravnogorskom pokretu, a otvoreno izražava mržnju prema našoj organizaciji na ovoj teritoriji. Sadanje starešine svojim postupcima uneli su strah u narod u tolikoj meri da narod želi što skorije oslobođenje od njihovog terora... Kod naroda su razbijene sve lepe iluzije o ravnogorstvu i Draži, a organizacija je često najgori oblik najkorumpiranije klike seoskih siledžija i pokvarenjaka... Jer ravnogorstvo u Kosmaju znači: nasilje, progonstvo najboljih, nemoral i punu korupciju.“
Najmasovniji zločin u kome je participirao Korpus gorske garde odigrao se u Drugovcu kod Smedereva, 28. aprila 1944. Toga dana, prilikom napada delova Avalskog, Smederevskog i Korpusa gorske garde na partizansko uporište u Drugovcu stradala su 72 seljaka iz tog sela. Toga dana u Drugovcu je zapaljeno oko 120 kuća. Najznačajniji udeo u ubijanju meštana odigrali su Kalabićevi gardisti. U napadu na Drugovac bile su angažovane dve brigade Korpusa gorske garde. Jednom od te dve brigade komandovao je nedavno rehabilitovani Momčilo Obradović.
ŠTA ČITAJU SUDIJE
Kako je moguće da članovi sudskih veća koja su odlučivala o rehabilitacijama ličnosti koje su odigrale negativnu ulogu u istoriji Srbije u Drugom svetskom ratu donose pozitivne odluke o njihovim rehabilitacijama? Zakon o rehabilitaciji pruža mogućnost predsedavajućem i drugim članovima sudskih veća koja odlučuju o rehabilitaciji da na osnovu vlastitog, po pravilu nestručnog i neretko ideološki tendencioznog mišljenja, kao i na osnovu konsultacija sa pojedinim istoričarima i publicistima koji kontinuirano ignorišu istorijske činjenice koje ne idu u prilog njihovim istorijskim favoritima, donose odluke o rehabilitacijama ličnosti koje su tokom Drugog svetskog rata odigrale nečasnu, ponekad i izrazito negativnu ulogu, pri čemu se takve istorijske ličnosti, na osnovu Zakona o rehabilitaciji, proglašavaju žrtvama ideološki i politički motivisanog nasilja. Takva je, na primer, odluka o rehabilitaciji Momčila Obradovića. Takva je bila i odluka o rehabilitaciji Mihajla Zotovića, kapetana Srpske državne straže, odgovornog za masovne i brutalne zločine nad stanovništvom dvadesetak sela u Leskovačkom i Topličkom okrugu tokom 1944, rehabilitovanog 2009. od strane Višeg suda u Prokuplju. Zotović je lično ubijao i batinao i naređivao pljačku, spaljivanja kuća, ali i celih sela, hapšenja, torturu, ubijanja partizanskih simpatizera među seoskim stanovništvom, pri čemu je uhapšenike za koje nije naredio streljanje ustupao Gestapou nakon čega bi uhapšenici bili logorizovani što je u većini slučajeva značilo smrt. Primera radi, pripadnici SDS pod komandom Mihajla Zotovića su 28. marta 1944. u Miroševcu kod Vučja ubili 11 osoba, tukli, uhapsili i zatvorili 42 meštana i opljačkali selo, a 14. juna 1944, prilikom ponovnog upada u selo, izvršili su silovanje nekoliko žena i paljevinu 86 domaćinstava (drugih žrtava nije bilo jer je većina meštana pobegla u planinu). Mihajlo Zotović nije bio „žrtva progona i nasilja iz političkih, ideoloških i materijalnih razloga“, kako se navodi u rešenju o njegovoj rehabilitaciji, jer nije bio žrtva progona i nasilja, s obzirom na to da je poginuo u borbi, već je bio pokretač, inicijator i nosilac najtežih oblika ratnih zločina i aktivan saradnik okupatora. Navedena formulacija iz rešenja o rehabilitaciji Mihajla Zotovića predstavlja grubo prekrajanje istorijskih činjenica, odnosno ideološki motivisanu laž.
Dakle, Zakon o rehabilitaciji omogućava da članovi sudskih veća u procesima za rehabilitaciju, na osnovu privatnog mišljenja, bez odgovornosti koja bi podrazumevala konsultovanje relevantne istoriografske litarature, objavljenih i neobjavljenih primarnih izvora, donose odluke koje se u okviru vladajuće ideološke paradigme tumače kao ispravljanje istorijskih nepravdi, bez obzira da li je do kraja utvrđena istorijska uloga lica koja su predmet rehabilitacija. Zapravo, neretko je uloga osoba koje su predmet procesa za rehabilitaciju nerealno prikazana i rastumačena, budući da podnosiocima zahteva za rehabilitaciju, ali i sudijama koji su nosioci ideoloških predrasuda i antikomunističkog resantimana, ne odgovara rasvetljavanje njihove stvarne istorijske uloge.
PRAVDA I REHAB ZA MANGUPE I VOJVODE
Za razliku od Obradovića ili Zotovića, Nikola Kalabić nije ličnost sa istorijske margine. On je tokom 1943-1944. bio gospodar života i smrti u nekoliko srezova u Šumadiji i Kolubari. Unapred je bilo jasno da će pozitivno rešenje o njegovoj rehabilitaciji izazvati više negodovanja i kontroverzi nego što bi izazvala potencijalna odluka da Kalabić ne zaslužuje da bude rehabilitovan. Ni najmanje ne sumnjam da njegova rehabilitacija nije stvar samostalne odluke i nezavisne procene sudskog veća valjevskog suda. Ličnosti poput Kalabića ne rehabilituju se bez odobrenja i sugestije sa političkog vrha. Nakon rehabilitacije Draže Mihailovića, Oliver Antić, tadašnji savetnik tadašnjeg predsednika Tomislava Nikolića, pohvalio se da je kabinet predsednika urgirao ubrzanje donošenja (pozitivne) odluke o Mihailovićevoj rehabilitaciji. Antić se nije oglašavao nakon Kalabićeve rehabilitacije. Međutim, indikativno je da je Kalabićeva rehabilitacija usledila poslednjih dana mandata vojvode Nikolića. Vreme će pokazati da li je Kalabićeva rehabilitacija još jedan istorijski legat, poput milionske zadužbine u Bajčetini, koju je Nikolić, kao ceremonijalna istorijska ličnost, ostavio u nasleđe srpskom narodu. Verujem da se Nikolić time neće hvaliti jer nema ničeg časnog u toj vrsti nasleđa. Saučestvovanje u istorijskoj, društvenoj i moralnoj rehabilitaciji istorijske ličnosti čije nasleđe, između ostalog, predstavlja zločin u Drugovcu, nije stvar kojom bi se hvalio bilo ko pri zdravoj pameti. Nikad u istoriji Srbije, do pojave Korpusa gorske garde i Jugoslovenske vojske u otadžbini, neka vojska koja se nazivala srpskom nije zapalila 120 kuća i ubila 72 seljaka u nekom srpskom selu.
Nakon rehabilitacije Nikole Kalabića oglasilo se nekoliko članova vlade i krupnih političkih ličnosti iz vladajuće koalicije, uključujući i dotadašnjeg premijera Aleksandra Vučića, koji su osudili ili makar problematizovali odluku o rehabilitaciji. Odlazeći predsednik i njegovi glasnogovornici su ćutali. Ćutali su i neki drugi važni društveni akteri, poput patrijarha Irineja, koji su nakon rehabilitacije Draže Mihailovića tvrdili da Mihailovićeva rehabilitacija predstavlja značajan doprinos prevazilaženju ideoloških podela i važan iskorak u konačnom pomirenju srpskog naroda. Nakon Kalabićeve rehabilitacije niko se nije oglasio sa sličnim tvrdnjama. Ćutala je i većina istoričara koji su pozdravili ili makar normalizovali rehabilitaciju Draže Mihailovića. Pouzdano znam da su četvorica istoričara sa Instituta za savremenu istoriju odbili da gostuju u jednoj televizijskoj emisiji koja je za temu imala Kalabićevu rehabilitaciju. Čvrsto sam uveren da to odbijanje prvenstveno ima veze sa izbegavanjem izjašnjavanja na pitanje da li je Nikola Kalabić, kao osoba koja je komandno odgovorna za ratne zločine (od kraja 1942. do leta 1944) i kolaboraciju sa okupatorom (od sredine 1944. do kraja okupacije), zaslužio da bude sudski rehabilitovan. Svakako da su pojedini krugovi seirili, uglavnom iz potaje, ali niko ozbiljan nije toliko samouveren da tvrdi da Kalabićeva rehabilitacija predstavlja prilog tzv. nacionalnom pomirenju. Kalabićeva rehabilitacija predstavlja pobedu onih koji zagovaraju i sprovode nasilje nad istorijskim činjenicama već blizu tri decenije. Takvu pobedu je bilo nemoguće ostvariti bez podrške onih koji imaju političku moć.
KOMANDNA ODGOVORNOST I LANČANA LEGALIZACIJA
Ipak, nepravedno bi bilo optužiti Tomislava Nikolića kao najodgovornijeg učesnika u toj vrsti nasilja. Kalabićeva rehabilitacije je, u krajnjoj liniji, rezultat istorijske politike koju su nametnule građanske i antikomunističke partije nakon dolaska na vlast 2000. Zakonsko izjednačavanje četnika i partizana i izglasavanje Zakona o rehabilitaciji podržale su sve parlamanetarne partije osim Socijalističke partije Srbije, što ne umanjuje istorijsku odgovornost Socijalističke partije Srbije koja je tokom poslednje decenije prošlog veka iz razloga političkog oportunizma omogućila najpre društvenu normalizaciju istorijskog nasleđa i ideologije četničkog pokreta, a zatim i njihovu društvenu rehabilitaciju i afirmaciju. Iz istih razloga ista partija je načelno bila protiv navedenih zakona. Jednako licemerno je zvučalo Vučićevo prebacivanje odgovornosti za skandal oko Kalabićeve rehabilitacije na Demokratsku stranku i njen udeo u inplementaciji Zakona o rehabilitaciji. Tačno je da je Demokratska stranka najviše doprinela da taj zakon bude zloupotrebljavan u svrhe rehabilitacije protagonista kolaboracije i antipartizanske borbe, pri čemu su dve vlade Demokratske stranke, koje prethode dolasku na vlast Srpske napredne stranke, najviše učinile u zvaničnoj rehabilitaciji snaga kolaboracije, ali nije samo Demokratska stranka učestvovala u izglasavanju tih zakona 2004, 2006. i 2011, niti je Draža Mihailović rehabilitovan za vreme vladavine Demokratske stranke. Reč je o kontinuitetu službene politike sećanja, koja je analogna kontinuitetu ekonomske i socijalne politike građanskih partija bez obzira o kojoj vladi je reč nakon 2000. Ukoliko je bilo moguće rehabilitovati Dražu Mihailovića koji kao istorijska ličnost ima daleko veću odgovornost za zločine i kolaboraciju od njemu potčinjenih oficira, utoliko je moguće rehabilitovati i Nikolu Kalabića. Neka se pripreme ostali komandanti korpusa i brigada JVuO.
Draža Mihailović je bio glavni inicijator i naredbodavac četničkog terora nad partizanskim simpatizerima u Srbiji, o čemu svedoče njegova naređenja potčinjenim komandantima korpusa i brigada JVuO. Osim toga, Mihailović je bio odlično upućen u aktivnu vojnu kolaboraciju njemu potčinjenih oficira i jedinica. Mihailović je najčešće tolerisao takve pojave, povremeno ih je nastojao sprečiti, jednako kao što ih je povremeno ohrabrivao. Osim toga, Mihailović je bio odlično upućen u zločine koje sprovode njemu potčinjenjene jedinice, uključujući i Korpus gorske garde. Nikola Kalabić je 29. decembra 1943. obavestio Mihailovića da je naredio klanje meštana sela Kopljari kod Aranđelovca. Kalabićevi ljudi su u tom selu 25. decembra 1943. ubili, pretežno poklali, 22 meštana. Mihailović nije učinio ništa što bi dovelo do istrage tog i mnogih drugih zločina Kalabićevih gardista i kažnjavanja naredbodavaca i izvršilaca. Na procesu rehabilitacije Nikole Kalabića pred valjevskim sudom zločin u Kopljarima i istoriografski utvrđena odgovornost Nikole Kalabića za taj zločin – jednostavno su ignorisani.
Snage pod komandom Draže Mihailovića su tokom Drugog svetskog rata izvršile više zločina od snaga pod ingerencijom ili kontrolom vlade Milana Nedića. Naravno, Milan Nedić je imao neuporedivo veću političku odgovornost od Draže Mihailovića budući da je rat proveo kao nesumnjivi i odani saveznik Trećeg Rajha, boraveći sve vreme u glavnom gradu okupirane Jugoslavije – u kabinetu – za razliku od Mihailovića, člana emigranstke vlade koji je rat proveo u šumi, pri čemu su pri Vrhovnoj komandi boravile savezničke vojne misije. Međutim, nesporna je činjanica da su vojne snage pod Mihailovićevom komandom, a od druge polovine 1943. to su sve jedinice u okupiranoj Jugoslaviji čiji pripadnici su se smatrali četnicima, počinile više usluga i bile od veće koristi nemačkom okupatoru nego snage pod kontrolom ili ingerencijom Nedićeve vlade, budući da je JVuO bila kapilarno organizovana, brojčano zastupljenija i vojno kvalitetnija od snaga koje su priznavale kvislinšku vlast. Od sredine 1944. pa do kraja rata srbijanski četnici kontinuirano vojno kolaboriraju sa nemačkim okupatorom, što naročito dolazi do izražaja tokom Bitke za Srbiju u leto i jesen 1944, zatim prilikom zajedničkog odstupanja nemačkih i snaga srbijanskih četnika u Sandžak i Bosnu krajem 1944. kada JVuO igra ulogu nemačkih prethodnica u proboju kroz istočnu Bosnu decembra 1944, ili kada tokom narednih meseci u severnoj Bosni Mihailovićeve snage bivaju taktički usmeravane i koordinisane od strane nemačkih štabova u cilju neometane evakuacije nemačkih snaga prema Panoniji i sprečavanja Jugoslovenske armije u vršenju prodora na zapad. Uostalom, taktička usmeravanja JVuO od strane nemačkog okupatora na tlu Srbije zabeležena su još početkom 1944, a opstanak JVuO nakon rasula na Jelovoj gori i poziva kralja Petra II Karađorđevića četnicima da pređu na stranu partizana, u prvoj polovini septembra 1944, bio je nemoguć bez nemačke pomoći u municiji i logistici. Mihailovićeva vojska bi prestala da postoji najkasnije u drugoj polovini septembra 1944. da Nemci nisu omogućili Mihailoviću da pređe u Bosnu i da njegove snage uz nemačku logističku pomoć budu evakuisane iz Srbije, jer im je u Srbiji pretilo vojno uništenje, pri čemu se podrazumevala stalna pomoć u municiji. Povremeni incidenti između JVuO i nemačkog okupatora ne umanjuju činjenicu da od oktobra 1943. Vrhovna komanda JVuO nije naredila nijednu vojnu operaciju usmerenu protiv žive sile nemačkog okupatora.
USKLIKNIMO S INTERESOM
Očekivanje partijarha Irineja, koje nikako nije usamljeno u desnom ideološkom korpusu u Srbiji, da će Mihailovićeva rehabilitacija predstavljati i omogućiti „pomirenje srpskog naroda“, u svojoj suštini potencira konsenzualno prihvatanje nenaučnih rezultata revizionističke istoriografije i antikomunističke propagande, naročito u tri aspekta: 1) pokret Draže Mihailovića je bio antifašistički; 2) Mihailovićev pokret je bio nosilac tzv. srpskog nacionalnog interesa; 3) pobeda partizana predstavljala je svojevrsnu okupaciju Srbije.
Međutim, istorijske činjenice su nepromenjive. Četnički pokret nije bio antifašistički, iako je u određenim momentima rata bio antiokupacioni, jer oni koju sarađuju sa fašistima ne mogu biti označeni kao antifašisti, niti su četnici sami sebe definisali kao antifašiste (u dokumentima JVuO taj termin se uopšte ne koristi, pogotovo ne kao samooznačitelj). Interes srpskog naroda u Drugom svetskom ratu prvenstveno je podrazumevao što skoriji poraz nemačkog okupatora i njegovih domaćih saveznika, na čemu su prvenstveno, najčešće i isključivo radili samo partizani – od sredine 1944, kada su započele najozbiljnije borbe na jugoslovenskom ratištu, na tome su radili isključivo partizani. Nasuprot tome, Mihailovićev pokret je svojim delovanjem poslednjih godinu dana rata učestvovao u prolongiranju prisustva nemačkog okupatora na tlu Jugoslavije. Svaki dan produženja prisustva nemačkih trupa u Jugoslaviji značio je smrt od nekoliko stotina, ponekad i nekoliko hiljada Jugoslovena. Interes srpskog naroda podrazumevao je promenu ekonomskih i svojinskih odnosa, što bi izostalo da su pobedili četnici (na stranu što takva mogućnost nije bila realna iz više objektivnih razloga).
Dakle, srpski narod je imao interesa da partizani pobede u tom ratu iz dva navedena krucijalna razloga. Stoga ne čudi što je najveći deo srpskog naroda aktivno ili pasivno podržao partizanski pokret. Pobeda partizana 1945. značila je boljitak za najveći deo društva i gubitak za manjinu, baš kao što je restauracija kapitalizma, kao proces koji je započeo dolaskom nacionalista na vlast krajem 1980-ih, donela boljitak manjini i katastrofu za najveći deo društva. Intenziviranje ekonomske krize i produbljivanje socijane katastrofe podrazumevaju i pojačanu propagandu protiv onih koji su izgradili društveno uređenje koje je bilo zasnovano na pravednijim osnovama nego što je slučaj sa poretkom restaurisanog kapitalizma. U Srbiji je to naročito bilo vidljivo od 2009. do 2012. Međutim, antikomunistička, antipartizanska i antijugoslovenska propaganda ne mogu da neutrališu činjenicu da poslednjih 27 godina predstavljaju period najduže društvene krize u modernoj istoriji naše zemlje pri čemu postaje sve očiglednije da će se kriza dodatno produbljavati i prolongirati. Difamacija onih koji su izgradili pravednije i funkcionalnije društveno uređenje od uređenja koje su nametnuli nacionalisti i antikomunisti stoga neće jenjavati. Može se očekivati da predstavnici vladajuće ideologije i u buduće posežu za rehabilitacijom i viktimizacijom onih koji su se borili protiv nosilaca ideje radikalne društvene promene u interesu većine, naročito stoga jer je sve očiglednije da takve ideje nisu izumrle nestankom socijalističke Jugoslavije.
Milan Radanović