Ante Pavelić, vođa ustaškog pokreta i poglavnik Nezavisne države Hrvatske. Izvor fotografije: Wikipedia.
Termin „ustaše” odnosi se na pripadnike hrvatske separatističke, terorističke i fašističke organizacije koja je nastala i razvila se u emigraciji nakon uspostavljanja ličnog režima Aleksandra Karađorđevića. Vođstvo ustaškog pokreta je posle Aprilskog rata preuzelo vlast u zločinačkoj, marionetskoj tvorevini NDH, a naziv „ustaše” odnosi se i na pripadnike njenih vojnih i paravojnih kolaboracionističkih formacija.
Organizaciono, ustaški pokret se formirao u hrvatskim emigrantskim krugovima (najpre u Austriji, zatim u Italiji i Mađarskoj) oko vođe Hrvatske stranke prava dr Anta Pavelića koji je Jugoslaviju napustio januara 1929. godine. Faktički, organizacija postoji od 1930, a formalno, u statutarnom smislu od 1932; tokom 30-ih godina ona se profiliše ekstremističkom ideologijom i terorističkim akcijama koje preduzima protiv jugoslovenske države. Najznačajniji akt terorizma je bio atentat na kralja Aleksandra u Marselju koji su ustaše organizovali sa VMRO 9. oktobra 1934. godine. U to vreme ustaška organizacija naslanja se na vojnički organizovane grupe u logorima u Mađarskoj i Italiji.
Neposredno posle Marseljskog atentata gotovo svi pripadnici ustaške organizacije (oko 530) koncentrišu se u logorima u Italiji. Pod pritiskom međunarodne javnosti Pavelić je bio zatvoren od italijanskih vlasti (1934-1936) u Torinu, a sve ustaše smeštene u logoru na Liparima. Kao posledica popravljanja odnosa između jugoslovenske i italijanske države, ustaški logori su tokom 1937. raspušteni, a ustaše su poslate u internaciju po čitavoj Italiji, dok su neki vraćeni i u Jugoslaviju. Ponovo se okupljaju u vreme vojnog sloma Kraljevine Jugoslavije u aprilu 1941, kada preuzimaju vlast u marionetskoj NDH. Ustaški režim je po nacističkom modelu uveo rasnu segregaciju u odnosu na Jevreje i Rome. Pripadnici pomenutih etničkih grupa i srpskog naroda bili su od uspostavljanja NDH izloženi genocidnim radnjama, progonu, deportacijama i masovnom istrebljenju. Za tu svrhu NDH obrazuje sistem logora smrti od kojih su najveći bili Jasenovac i Jadovno.
Oružane snage NDH obuhvatale su pored domobranskih jedinica (regularna vojska) i ustaške formacije (partijska vojska). Tzv. Ustaška vojnica brojala je krajem 1942. oko 40 000 naoružanih ljudi, a ukupan broj ljudstva u oružanim snagama NDH iznosio je u tom trenutku oko 150 000 i predstavljao je značajan kolaboracionistički doprinos silama Osovine na jugoslovenskom prostoru. Ove kolaboracionističke snage bile su gotovo u potpunosti angažovane protiv partizanskih jedinica, a nekoliko vojnih jedinica bilo je u simboličnoj meri upućeno i na Istočni front protiv SSSR-a. Slom Sila osovine na Balkanu značio je i propast ustaškog režima u maju 1945.
Aleksandar Miletić
Literatura:
Bogdan Krizman, Ante Pavelić i ustaše, Zagreb: Globus, 1986; Fikreta Jelić – Butić, Ustaše i NDH 1941–1945, Zagreb-Rijeka: SN Liber-Školska knjiga, 1977.