Borci 2. bataljona Prve proleterske brigade, septembra 1943. u okolini Prozora. Izvor fotografije: Znaci.
U toku NOR-a formirane su jedinice različitog brojnog sastava i taktičke namene koje su bile nazivane proleterske. Najbrojnije su bile proleterske brigade. One su bile najpouzdanije jedinice u sastavu partizanske oslobodilačke vojske i kasnije NOVJ. Njihova prednost bila je u tome što su, za razliku od ranih partizanskih odreda, vezanih za određenu teritoriju, bile izrazito pokretne i spremne da deluju na svakom terenu prema uputstvima vrhovne komande.
Sastavljene od iskusnih boraca, one su neretko nosile epitet “udarna”, što je odgovaralo zadacima koji su im poveravani. Osim toga, sam naziv proleterske brigade ukazuje i na idejno-političko ishodište njihovog formiranja, a to je revolucionarna borba radničke klase za promenu tada vladajućeg društvenog sistema. Njih je moralo da odlikuje ono što se nazivalo proleterski moral, usmeren ka rušenju svega onoga što čini da čovek bude “poniženo, ugnjeteno, napušteno, prezreno biće” (Marks). Statutom proleterskih brigada bilo je predviđeno da je njihov zadatak borba protiv okupatora, kolaboracionista i ekonomskog ugnjetavanja. Pripadnici proleterskih jedinica su na zvezdi petokraci imali pridodat srp i čekić, a zastave ovih jedinica su obavezno bile crvene, sa istim simbolom. Formiranje proleterskih jedinica bilo je jedna od prvih nesaglasnosti jugoslovenskih komunista sa moskovskim smernicama, koje su nedvosmisleno pozivale na potiskivanje revolucionarnog sadržaja u borbi.
Proleterske brigade su imale zadatak da izgrađuju naročit ugled i kao borbene jedinice i kao istinska narodna vojska. Zbog toga je bilo veoma značajno političko delovanje KPJ u ovim jedinicama. Proleterske brigade su bile izrazito jugoslovenske, nadnacionalne i kao takve služile su kao primer izgradnje bratstva i jedinstva. Prva proleterska brigada formirana je već 21. decembra 1941. godine u Rudom, a njen komandant bio je Koča Popović. Prva proleterska ostala je jedna od najuglednijih jedinica NOR-a. Ukupno je bilo 20 proleterskih brigada, od kojih je 14 dobilo naziv proleterska u ratu, a 6 posle rata. Sve one su za ratne zasluge odlikovane visokim odlikovanjima.
Osim proleterskih brigada postojale su i manje jedinice – proleterske čete, proleterski bataljoni, a od 1942. do 1944. formirane su i tri veće jedinice, sastavljene od nekoliko brigada – proleterske divizije. Takođe, postojao je i jedan proleterski korpus.
Literatura:
Milosav Bojić, Koča Jončić,Veljko Miladinović (ur.), Prva proleterska. Zbornik sećanja, knj. 1-4, Beograd 1963-1991; Đorđe Orlović, Šesta lička proleterska divizija “Nikola Tesla”, Beograd 1990; Savo Trikić, Dušan Repajić, Proleterski bataljon Bosanske krajine, Beograd 1982.