Pri usklađivanju nastavnog kurikuluma i sadržaja udžbenika sa dominantnom ideologijom i politikom, jedna od važnih tehnika proizvodnje saglasnosti sa diktatom neoliberalne političke elite je istorijski revizionizam. Kao sastavni deo reformi školskog sistema, revizionizam se sistematski sprovodi preko reforme kurikuluma nastave istorije od devedesetih do danas.
Obrazovni kurikulum obuhvata celokupan proces obrazovanja, odabir sadržaja nastavnog plana i programa, ciljeva i metoda nastavnog procesa i njihovu međusobnu interakciju, koja prenosi određenu ideološku matricu i, konačno, utiče na formiranje ličnosti učenika. Kurikulum sprovode osnovnoškolske, srednjoškolske i visokoškolske ustanove, dok ga određuju državne uprave (Ministarstvo prosvete) za obrazovanje u skladu s vladajućom politikom i ideologijom.
Tako danas školski sistem predstavlja jedan od najvažnijih državnih aparata za reprodukciju vladajuće desničarske neoliberalne politike i ideologije, dok su udžbenici ‒ kao osnovna učila i zvanično propisana nastavna sredstva u školama ‒ najvažnija sredstva te reprodukcije.
Ono što udžbenike izdvaja od ostalih sredstava ideoloških aparata jeste autoritet koji imaju sami po sebi. Naime, škola se poima kao institucija u kojoj se znanje usvaja, gde predavači imaju sve relevantne informacije potrebne da bi đaci nešto naučili, a udžbenici predstavljaju normativ znanja koji država propisuje. Time se oni uzimaju per se, jer u njima piše ono što treba naučiti. Udžbenici tako, osim kao nastavna učila, služe i za prenošenje određenih vrednosnih normi i poželjnog načina razmišljanja, i ma koliko se u zvaničnom diskursu negiralo uplitanje političkog i ideološkog u njih, realnost je zapravo drugačija.
Ovo je posebno vidljivo kada je u pitanju istorijski kurikulum jer postoji de facto planska državna instrumentalizacija prošlosti. Naime, sama istoriografija je, kao induktivna nauka, podložna reviziji i instrumentalizaciji,1 a školske reforme od devedesetih obuhvatile su i reviziju udžbenika i promenu nastavnog programa, koja je dovela do toga da se u udžbenike uvodi uticaj dnevne politike, pa i političke propagande. Tako se stvara poželjna zvanična slika prošlosti pomoću udžbenika istorije u kojima se prošlost (najčešće) jedne nacije predstavlja manipulisanjem istorijskim činjenicama.
Zašto je važan kurikulum iz istorije?
Učenjem istorije u školama nastoji se pomiriti sećanje pojedinaca sa sećanjem koje je filtrirano ideologijom vladajuće elite. U prošlosti se traži legitimizacija sadašnjosti, a to je moguće samo ukoliko je zvanična slika prošlosti što više prihvaćena.
Posmatranje odnosa udžbenika istorije prema delovima prošlosti može nam pomoći da razumemo sadašnjost možda bolje nego prošlost. Svakako da je istorija neophodna za razumevanje sadašnjosti, jer ništa bolje ne objašnjava sadašnjost i strukturu društva kao trenutna slika prošlosti. Kažemo trenutna jer nema sadašnjosti koja prošlost nije krojila po svojim potrebama.
Specifičnost istorijskih udžbenika je u tome što se u njima ogleda kultura sećanja jednog društva. Samo sećanje zapravo predstavlja ne samo širi nego i kompleksniji pojam od istorije, jer se u njemu, pored istorijskih činjenica i njihovih interpretacija, sadrže i emocije, stavovi, ideologija, žrtve i dželati, mitovi i stereotipi. Čitav mehanizam sećanja jedne nacije prenosi se kroz školstvo i udžbenike, što znači da se nad njim sprovodi politička kontrola. U tome se i krije značaj proučavanja istorije u školama.
Promene u istorijskom kurikulumu
Ono što u analizi sadržaja udžbenika istorije za gimnazije, ali i osnovne škole, upada u oči jeste upravo održavanje i implementiranje jedne krajnje nacionalističke ideologije koja koristi različite mehanizme iskrivljenja i falsifikovanja istorijskih činjenica.
Neoliberalna reorganizacija obrazovanja dovela je do specifičnog skretanja udesno. Ovaj proces je u konkretnom slučaju počeo 1993. godine, kada je štampano prvo izdanje novog udžbenika istorije koji je korišćen u tadašnjoj Saveznoj Republici Jugoslaviji. Izdavač udžbenika bio je „Zavod za udžbenike i nastavna sredstva“, a sadržaj udžbenika zavisio je isključivo od odobrenja Ministarstva prosvete, na čijem čelu je u tom trenutku bio Ivan Ivić. Udžbenici izdati nakon 2000. godine ovu retoriku samo zaoštravaju i upravo je društveni kontekst ključan u shvatanju ovih promena udžbeničkih sadržaja.
Nakon raspada SFRJ, vlasti su tražile nov politički identitet daleko od socijalističkog nasleđa. Bilo je ključno raskinuti s njim te stvoriti sliku stalnog sukoba (svakako i ugroženosti) srpskog i naroda u regionu, što zbog naglašavanja nacionalnog sentimenta, koji bi delom skrenuo pažnju sa siromaštva, što da bi se ratovi na prostoru Bosne i Hercegovine opravdali i dala im se politička legitimnost.
Pored sve jasnije nacionalističke retorike novonastale desnice, koja skoro u potpunosti negira jugoslovenski antifašizam, dok ga paradoksalno svojata i pripisuje kvislinzima i kolaboracionistima iz Drugog svetskog rata, pojavljuje se i fenomen nove istorije jugoslovenskih naroda, koji je skoro pa potpuno izolovan od Jugoslavije. Najveće promene u interpretaciji prošlosti koncentrisane su u tumačenju kratkog2 dvadesetog veka, odnosno upravo jugoslovenskog perioda. Taj odnos prema Jugoslaviji predstavlja najvažniji implikator promena političkog usmerenja od devedesetih naovamo. Jugoslavija je po autorima novijih udžbenika od početka bila osuđena na propast zbog „nespremnosti mnogih naroda, Hrvata pre svega, da iskreno učestvuju u životu nove zemlje, (čemu je doprineo) i antidržavni rad nacionalnih manjina, Albanaca u prvom redu“.3 Autori zanemaruju brojne uzroke raspada Jugoslavije svodeći ih na nacionalističke prakse onih drugih, dok u lekcijama održavaju srpski žrtveni položaj. Jugoslavija se stoga posmatra kao tvorevina u kojoj je najviše propatio srpski narod. Ovo je samo jedan primer na koji način se inače kompleksni politički fenomeni i odnosi pojednostavljuju u udžbenicima.
Najveće falsifikovanje može se pronaći u tumačenju perioda Drugog svetkog rata. Istorijska revizija počinje reformom iz devedesetih, gde se prvi put, potpuno činjenično neosnovano, izjednačavaju četnički i partizanski pokret u svom antifašizmu. NOB je neutralizovan, a kolaboracija četnika sa okupatorom prećutana. To je već tada pokazalo promenu političkog diskursa u zvaničnim slikama prošlosti.
Iznenađujuće (ili pak ne), dvehiljadite donose radikalizaciju ovog diskursa. Ne samo da se u njima kolaboracija četnika ne pominje, već oni dobijaju čak i veći značaj u NOB-u od partizana. Tako u udžbeniku za treći razred gimnazije piše: „Prva dejstva partizanskih odreda bila su usmerena ka unutrašnjem frontu: na uništavanje žandarmerijskih stanica, telefonskih vodova, razaranje mostova, otvaranje vatre na automobile i napade na pojedina sela“, dok su, po autorima, četnici sprovodili akcije i planiranje otpora neprijatelju „tajnim akcijama, sabotažama, neposlušnošću“.4 Dalje se radi otvorena instrumentalizacija udžbenika u cilju rehabilitacije kolaboracionista i kvislinga, a time ujedno i fašizma, pa se u udžbeniku iz 2002. godine navodi da je Milan Nedić bio čuvar biološke supstance srpskog naroda koji je morao da prihvati mesto predsednika autoritativne vlade koja će ugušiti ustanak jer je postojala pretnja za „podelu ostatka Srbije“, dok je Draži Mihailoviću posvećeno mnogo više pažnje nego Titu.5
Mihailović je u udžbenicima nakon 2000. godine predstavljen čak i kao ogorčeni protivnik nacizma, a sudeći po autorima, bio je i protiv politike kneza Pavla, „koja se približavala Nemačkoj“.6 Sam kraj rata je u udžbenicima nakon raspada Jugoslavije tumačen kao poraz i komunističko osvajanje, pa u naslovu lekcije stoji Kraj rata – veliki prevrat. Ovaj narativ, znatno različit od onog u socijalističkim udžbenicima, održava se najpre u dnevno političkom diskursu, a udžbenici ga dalje implementiraju đacima.
Posledice promene kurikuluma
Takav vid političke manipulacije pre svega je otvorena fašizacija čitave generacije đaka kojima se prenose falsifikovani istorijski okviri u cilju neutralizovanja, pa i negiranja antifašizma i jugoslovenskog socijalizma. Rehabilitacija fašizma i profašističkih ideja su, prateći Kuljića,7 neodvojivo povezani sa održanjem kapitalizma. Opasnost koja iz toga proizlazi već je vidljiva u društvenom prostoru u kom živimo. Tako se sadašnjim đacima prenose neoliberalne vrednosti prevedene u zdravorazumske logike u kojima stalno postoji pretnja da će se vratiti crveni i sprovesti teror nad nama i našom imovinom. Budući politički aktivni građani se time doslovno uče da ne postoje emancipatorske ideje iz socijalističkog perioda, te da sve ono za šta su se radnici i radnice izborili u tom periodu za društvo uopšte predstavlja nešto što treba prevazići.
Nacionalistička ideologija, koja se stavlja u prvi plan u udžbenicima, samo nastoji da prati neoliberalnu politiku koja se od raspada Jugoslavije sprovodi, a ona zamagljuje realne probleme s kojima se suočavamo i sve ono što se građanima merama štednje oduzima: nizak društveni standard, siromaštvo, nezaposlenost, loše stanje u javnom sektoru i nedostupnost njegovih dobara i usluga itd.
Autori udžbenika, jasno, samo prate političke inpute odozgo te kroz različite mehanizme prekrajaju prošlost jer se udžbenici pišu i objavljuju bez javnih konkursa. Selektivnim odabirom istorijskih činjenica, što zapravo podrazumeva biranje toga šta u udžbenicima hoće/neće biti naglašeno, prećutano, neutralisano ili falsifikovano, postižu se oni politički ciljevi koje vlast teži da ostvari.
Kako istorijski udžbenici, koji su trenutno u upotrebi, reprodukuju neoliberalnu desničarsku ideologiju, učestvuju u uspostavljanju i održavanju kapitalizma, možemo zaključiti da je njihova uloga fašizacija đaka svesnim propagiranjem nacionalističkih, etničkih, rasnih i klasnih razlika dok se realni društveni problemi u kapitalističkoj krizi u kojoj živimo zanemaruju, prećutkuju i negiraju.
Zato, ako nam je cilj da obrazovni sistem obezbedi razumevanje društva i dominantnih vrednosnih normi i da doprinosi stvaranju boljeg društva, neophodno je istorijske činjenice u udžbenicima predstaviti što istinitije i objektivnije i uvek skretati pažnju na ideološke i političke interpretacije u njima. Inače umesto razumevanja imaćemo baždarenje đaka na odozgo nametnutu istoriju i vrednosti.
Irena Pejić
Preuzeto sa Mašina.