Jevreji su tokom Drugog svjetskog rata bili pripadnici partizanskog pokreta i NOB-a, što je jedinstven slučaj u Evropi.
Učešće Jevreja u Narodnooslobodilačkoj borbi danas je tek nekolicini historičara poznata tema iako su partizanske jedinice sastavljene od jevrejskih boraca bile jedine takve na tlu Evrope tokom Drugog svjetskog rata. Malo je poznato da su se, osim onih Jevreja koji su bili članovi Komunističke partije, partizanskom pokretu priključili i mnogi među njima koji nisu dijelili socijalističke svjetonazore. Razloga za njihovo učešće u NOB-u ima mnogo, ali primarni motiv bila je činjenica da su samo partizani bili vojni pokret koji je Jevrejima garantovao slobodu, jednakopravnost i sigurnost.
U svojoj kapitalnoj studiji, objavljenoj 1965, Borili se i sagorjeli u revolucionarno-oslobodilačkoj borbi naroda Jugoslavije Nisim Albahari, i sam učesnik NOB-a, objasnio je razloge zbog kojih su Jevreji stupali u partizanske jedinice i odrede. Razobličavajući propagandni mit kako su Jevreji bili kapitalistička bogata klasa nezainteresovana za socijalne reforme, Albahari je opisivao razloge i načine na koje su Jevreji postajali dio NOB-a. U partizanske odrede stupali su podjednako prijeratni intelektualci lijevih uvjerenja, jevrejski radnici nadničari i članovi bogatih trgovačkih porodica svjesni da je NOB jedina vojno-politička organizacija koja se ne zasniva na rasizmu, nacionalnoj isključivosti i otvorenom i agresivnom antisemitizmu.
Tri razloga pristupanja NOB-u
Predsjednik Jevrejske zajednice Bosne i Hercegovine Jakob Finci, i sam rođen tokom holokausta, pojašnjava da Jevreji nisu imali mnogo izbora i da su baš oni koji su pristupili partizanskom pokretu, iz bilo kojeg razloga, imali najviše šansi da prežive holokaust.
"Onih rijetkih 15 posto Jevreja što je preživjelo holokaust spasilo se na tri načina: jedni tako što su preživjeli logore u kojima su bili; mogu reći da su oni koji su bili u njemačkom vojnom zarobljeništvu ustvari najbolje prošli jer Nijemci su, što se toga tiče, poštovali ženevske konvencije i sve ratne zarobljenike nisu dirali, jednostavno su ih koristili kao radnu snagu tamo gdje je bilo dopušteno, ali ih nisu ubijali i Jevreji su imali isti tretman kao svi ostali ratni zarobljenici. Druga grupa su oni malobrojni koji su preživjeli sakrivajući se kod prijatelja, poznanika, rodbine po gradovima ili šumama tamo gdje su bili, i treća grupa, ponajveća koja je preživjela, preživjela je boreći se zajedno sa partizanima."
Jevreji su partizanski pokret još u osvit Drugog svjetskog rata prepoznali kao mjesto gdje mogu naći utočište i smisleno pružiti otpor okupatoru koji je imao namjeru da ih istrijebi. Unutar partizanskih jedinica nerijetko su nosili druga imena, a razloga za to bilo je mnogo. Prvo, nastojao se prikriti njihov identitet kako im porodice koje su ostale u gradovima ne bi stradale, a onda i kako se ne bi stvarao animozitet između Jevreja partizana i ostalih boraca, pojašnjava Finci.
"Nisu Jevreji bili komunisti i socijalisti niti su isključivo iz političkih ubjeđenja otišli u partizane nego jednostavno jer je to bila jedina strana koja ih je primala u svoje redove, jer objektivno nisu mogli biti ni u ustašama ni u četnicima, ali su mogli biti u partizanima i boreći se sa partizanima. Među partizanima bio je dobar broj Jevreja, uključujući više od 200 nosilaca partizanske spomenice, bilo je i narodnih heroja. Među partizanima su, da li zato da se ne bi izazivalo čudo kod ostalih ili u slučaju zarobljavanja, uglavnom imali druga imena. Tako, recimo, čuvenog Mošu Pijadea niko nije zvao tako nego 'čika Janko'. Narodni heroj Engel dobio je ime Ilija, Lerer je dobio prezime Todorović."
Finci kaže da su Jevreji partizani po svemu bili uzorni i da se veliki broj Jevreja iz Bosne i Hercegovine uspio priključiti NOB-u. Sarajevo, kao mjesto s najvećim brojem Jevreja, dalo je daleko najviše partizana i mnogi od njih izgubili su živote u borbama s neprijateljem.
Više članova jedne porodice u partizanima
"Među partizanima, onima koji su preživjeli, a dobar broj je stradao, samo iz Sarajeva je 350 Jevreja poginulo za vrijeme NOB-a u partizanskim redovima. Oni koji su preživjeli rat izašli su kao neokaljani i bili su među onima koji nisu bili kolaboracionisti, nisu ni na koji način sarađivali sa okupatorom i niko iz familije im nije bio saradnik okupatora tako da su počeli zauzimati relativno visoka mjesta u društvu i privredi poslije rata."
U svojoj studiji Albahari piše kako je jevrejska omladina pristupala NOB-u nošena entuzijazmom i idealima i da su u partizanskim odredima popunjavali mjesta od običnog vojnika do komesarskih pozicija. Isto tako, piše Albahari, veoma je zanimljiv fenomen da su mnoge jevrejske porodice dale više svojih članova partizanskom pokretu.
"Može se navesti da je iz nekih jevrejskih porodica, učesnika predratnog radničkog pokreta u Sarajevu, po više članova učestvovalo u NOB-u i poginulo za slobodu Jugoslavije, koju su voljeli i za nju pali. Tako su poginuli dva brata Goranina: Pavle i Srećko, tri brata Engl: Ilija, narodni heroj i član Glavnog štaba NOPO-a Hrvatske, Slavko i Miki, tri brata i sestra Perera; Lezo, Sado, Jakica i Donkica, tri brata Eskenazi: Mento, Albert i Izidor, tri brata i dvije sestre Ozmo: Danijel, poznati napredni slikar, Moric, David, Hana i Sara, brat i sestra Lerer: Moric i Enka, dva brata Fliker: Moric i Mika, dva brata Albahari: David i Haim."
Posebno je zanimljiv slučaj formiranja jevrejske brigade sačinjene od oslobođenih jevrejskih logoraša na otoku Rabu. Ta je brigada odmah po osnivanju dobila zadatak da oslobodi otok Lošinj, što je uspješno izvršila, a malo nakon toga Vrhovni štab NOP-a odlučio je cijelu brigadu prebaciti na kopno i poslati na Kordun i Liku i priključiti VII banijskoj diviziji. Uz brigadu, na marš kroz dalmatinsko zaleđe krenuo je i oslobođeni narod iz koncentracijskih logora, a put evakuacije vodio je preko Karlobaga, Jablanice, Senja, Vratnika, Velebita u Liku, Kordun i Baniju. Stoji kao neosporna činjenica da je stanovništvo Like i Korduna prihvatilo Jevreje, pomoglo njihov transport i pružilo im smještaj i hranu.
Jevrejska brigada
Finci kaže da su razlozi rasformiranja brigade i preraspodjele jevrejskih boraca u druge jedinice bili prije svega sigurnost Jevreja, jer je Vrhovni štab vodio računa o tome da ne dođe do zloupotrebe jevrejskog prisustva.
"Jevrejska brigada koja je sa Raba došla na Kordun i Baniju bila je brojna i smatralo se da je previše opasno da svi budu zajedno i onda su tu jevrejsku brigadu raspršili i podijelili je na razne jedinice i prisajedinili te čete iz te brigade raznim drugim partizanskim jedinicama jednostavno da ne bi došlo do nekih zloupotreba tog velikog broja Jevreja na istom mjestu."
I historičar iz Zagreba Tvrtko Jakovina, kad govori o motivima zbog kojih su Jevreji pristupali partizanskom pokretu, kao osnovni razlog navodi sigurnost. To je bio jedini način da se spase od fizičkog istrebljenja i sretna je okolnost što je baš na tlu Jugoslavije djelovao pokret otpora koji ničim nije bio antisemitski obojen. Baš suprotno, objašnjava Jakovina, Jevreji su u NOB-u zauzimali najznačajnija mjesta, a Moša Pijade bio je član Vrhovnog štaba.
"Osnovni motiv najvećeg broja stanovništva (znači i pored onih koji su bili ljevičari i djelili socijalističke ideje) naprosto je za mnoge to bio jedini način da se spase od njemačkog ili ustaškog noža. Osnovni motiv je bio što je jedini sigurni izlaz iz ratne situacije i za čuvanje glave bio da se priključe NOB-u i, drugo, priključili su se pokretu otpora onih koji su se borili i za njihovu sigurnost. To je bila logična odluka i vrlo logična situacija. Najviše ih je bilo na prostoru Bosne i Hercegovine jer je cilj bio doći do talijanske zone ili tamo gdje je partizanski pokret bio najsnažniji."
Iako su jevrejske partizanske jedinice bile jedine takve na tlu Evrope tokom Drugog svjetskog rata i iako je NOB bio pokret u kojem su Jevreji učestvovali kao aktivni vojnici, danas se o tom historijskom fenomenu zna veoma malo. Najviše poražava činjenica da se u modernom Izraelu gradi narativ koji ne uvažava iskustvo jugoslavenskih Jevreja, što se najbolje vidi iz primjedbi koje mladi Izraelci upućuju preživjelim žrtvama holokausta.
Izraelski narativ
"To je, ja bih rekao, nedovoljno naglašena činjenica što se tiče ukupnog položaja Židova u vrijeme Drugog svjetskog rata. Mislim da je Izrael mogao na tome inzistirati, jer je riječ upravo o onome što smeta izraelskom modernom narativu. Zašto se ti ljudi nisu borili više nego što je bio slučaj, ili što su činili i zašto su dopuštali da ih odvedu na klanje. Taj je narativ dosta izražen u Izraelu i upravo bi ovo mogao biti jedan od pokazatelja da, ako je bilo prave organizacije, Židovi su se mogli angažirati i vojno."
Jevreji su bili važan dio NOB-a jer je u partizanskim redovima bilo 4.556 Jevreja, od toga njih 150 nosioci su partizanske spomenice, a čak 11 ih je proglašeno narodnim herojima: Nisim Albahari, Isidor Baruh, Pavle Goranin "Ilija", Robert Domani, Ilija Engel, Ovadija Estreja "Mara", Pavle Pap "Šija", Moše Pijade, Adolf Štajnberger "Drago", Vojo Lerer "Todorović" i Slaviša Vajner.
Jasmin Agić